در بحران کرونا نهاد خانواده را دریابیم/ پیامدهای اجتماعی ناشی از شیوع کرونا

تقریباً ۶ ماه است که کرونا وارد کشورمان شده است و به عبارتی از بهمن ماه تاکنون این ویروس کشورمان را تهدید کرده است. در ابتدا تصور این بود که با گرم شدن هوا این ویروس از بین برود اما این انتظار برآورده نشد و حتی پیش‌بینی شده است که وضعیت از آبان ماه به بعد هم تشدید پیدا کند. برآوردها مبنی بر این است که حتی اگر واکسنی هم کشف شود، حداقل یک سال طول می‌کشد. همه ما می‌دانیم که کرونا در چه وضعیتی به کشور ما آمد. ما طی سال‌های گذشته مسائل مختلفی نظیر سیل، زلزله، تحریم، اعتراضات خیابانی و… را تجربه کرده‌ایم. وجود این شرایط و خود مسئله کرونا، شرایط را برای ما دشوارتر ساخت.  عملا با موج شیوع ویروس کرونا مواجه شده‌ایم و این شیوع آثار بسیار گسترده‌ای بر جای داشت که از جمله این آثار در حوزه اشتغال بود. در حوزه سیاست هم خیلی از مباحث و مصوبات نهادهای حاکمیتی درگیر مسائل کرونا است. رسانه ها هم حتی کرونیزه شده‌اند. در حوزه فرهنگ و آموزش هم دیدم که چطور آموزش مجازی جایگزین الگوی عادی و طبیعی آموزش شد.
در این بین در مورد خانواده و حوزه خانواده چندان بحث جدی‌ای صورت نگرفته است. آخرین پژوهش منتشر شده در این زمینه را مطالعه کردم و به این نتیجه رسیدم که نهاد خانواده، آنچنان که باید در مباحث مطرح نشده است. در حالی که نظر من این است که در این دنیای متلاطم نهاد خانواده تنها نهادی است که همه در آن جمع شده‌اند گویی در این بین خانواده تنها جایی است که همه می‌توانند به آن پناه ببرند.
در ابتدا نیاز داریم نسبت به جایگاه نهادهای اجتماعی در حمایت از افراد بازاندیشی داشته باشیم و به این توجه کنیم که اگر نهادهای مهم دچار مشکل شوند چه نهاد دیگری می‌تواند جایگزین آنها شود. من بر اساس مطالعات خود به این نتیجه رسیدم که هیچ نهادی نمی‌تواند جایگزین خانواده شود و کارکردهای آن را اجرا کند. پس اگر نهاد خانواده مهم است و شرایط کرونا امکان بازاندیشی در این حوزه را فراهم کرده است، چه باید کرد؟ ما می‌دانیم کرونا در حوزه خانواده آثار مثبت و منفی بسیاری داشته است که از جمله این آثار منفی، تشدید اختلافات خانوادگی بوده است هر چند این امر در مورد همه خانواده‌ها صدق نمی‌کند زیرا همه آنها وضعیت مشابهی ندارند. طبیعتا این وضعیت برای خانواده‌هایی که وضعیت اقتصادی مساعدی ندارند سخت تر است و هر نوع تصمیم گیری برای این وضعیت باید با توجه به تنوع خانواده‌ها باشد. بنابراین نمی‌توانیم در شرایط متنوع و متفاوت حکم ثابت داشته باشیم. اما می‌توانیم ویژگی‌هایی بگوییم که با میانگین جامعه نزدیک است.
یکی از مهمترین اتفاقات شیوع کرونا، اختلال ارتباطی است که منظور، ارتباط در چارچوب نهادهای مدرن است. قبلا که فرد در محیط آموزشی یا ورزشی بود نوع جدیدی از مناسبات را تجربه می‌کرد در حالی که با شیوع این بحران ارتباطات نیز دچار بحران شد. به دنبال بحران ارتباط، بحران عضویت ایجاد شده است. یعنی انسان‌ها با توجه به اینکه در نهادهای جدید عضو می‌شوند به واسطه ارتباط و عضویت به موقعیت‌های جدید نظیر شغل، فعالیت اجتماعی و…. دست می‌یابند. لذا در شرایط کنونی که امکان ارتباط کاهش یافته است پس امکان عضویت افراد در موقعیت‌ها و نهادهای دیگر نیز کاهش یافته است.
از دیگر مواردی که تحت تاثیر کرونا قرار گرفته است، سبک زندگی افراد است. برای مثال همه ما عادت داشتیم صبح زود از خواب بیدار و سرکار یا مدرسه یا حتی دانشگاه برویم اما می بینیم در این چند ماه، کرونا چگونه شرایط زندگی و وضعیت بسیاری را دگرگون کرده است. در کنار این تغییرات باید افزایش اضطراب و فضای مخاطره آمیز را نیز اضافه کرد. همانطور که می‌دانیم یکی از ویژگی‌های دوران سرمایه‌داری متاخر، افزایش فضاهای مخاطره‌آمیز است و این زندگی مخاطره‌آمیز، آینده را برای ما پیش‌بینی ناپذیر ساخته است. علاوه بر این ما شاهد نوعی اضطراب تعمیم یافته هستیم که این اضطراب خصوصا در کودکان که در مراحل جامعه پذیری و اجتماعی شدن هستند به مراتب بیشتر دیده می‌شود.
همانطور که اشاره کردم در ایام کرونا شاهد هستیم خانواده تنها پناهگاه ما انسانها شده است اما همین نهاد هم از تاثیرات کرونا جان سالم به در نبرده است و برای اینکه در امواج متلاطم به سلامت عبور کند نیازمند راهکارهایی چند است. ما باید در نظر داشته باشیم که در نهاد خانواده یک نفر مسوول و بقیه صاحب حقوق نیستند. خانواده به مثابه یک سیستم با نقش‌ها و وظایف در هم تنیده است. اگر قرار باشد همه استراحت کنند و تنها یک نفر کار و فعالیت کند، صد در صد آن یک نفر خسته می‌شود و قایق به سرمقصد نخواهد رسید. لذا پیشنهاد من این است که باید خانواده به عنوان نظامی از نقش‌ها و وظایف نگریسته شود و از این نظر حائز اهمیت شود. همچنین مدیریت خانواده باید به گونه‌ای باشد که ما را از این شرایط دور کند. گاهی لازم است به عقب برگردیم و راه را خود پیدا کنیم.
راه دیگر حفظ ارتباطات به اشکال مختلف است که یکی از آنها فضای مجازی است. ارتباط امری حیاتی است چه ارتباط در داخل نهاد خانواده و چه در حوزه بیرون از خانواده. بنابراین باید تمام تلاش‌های خود را کرد تا زمینه‌های ارتباط با دیگران و عضویت یابی در موقعیت‌های مختلف فراهم شود. نکته دیگر بحث مسوولیت پذیری همه ما چه بزرگترها و چه کودکان است. همه باید نسبت به هم وظایف و مسوولیت‌ها را انجام دهیم تا به این ترتیب از حجم سنگین بار تنها بر دوش فردی خاص کاسته شود.