فرصت‌های کرونا برای نهاد دین در ایران

پس از شیوع بیماری کرونا در ایران، تحولاتی در حوزه فرهنگ دینی و فضای مذهبی جامعه به وجود آمد که اغلب به عنوان تهدید و یا حداقل رخدادهایی غم‌­انگیز به آنان نگریسته شد و حتی برخی به آن تحولات، بلاهای بدتر از کرونا نام دادند. تعطیلی نمازهای جمعه و جماعات، بسته شدن درب حرم­‌های مشهد، قم و دیگر اماکن مذهبی، لغو تجمعات دینی و اعیاد شعبانیه و . . . بخشی از این تحولات مذهبی فرهنگی بود.

بخش دیگری که براثر تحولات یادشده موجب قیل و قا‌ل‌هایی در فضای عمومی و مذهبی جامعه شد، بروز شبهاتی جدی در حوزه عقاید شیعی مانند توسل، تبرک و مانند آن بود که مترتب بر تعطیلی حرم­های شریف بوجود آمده، کنش و واکنش‌­هایی را نیز در پی داشت.

در این نوشتار کوتاه به این مهم می‌­پردازیم که لزوما این تحولات، منفی نبوده و می‌­توان بجای تهدید، آنها را فرصت قلمداد و یا حداقل، آنها را تبدیل به فرصت کرد. تهدیدها را به دو بخش تقسیم کرده و فرصت­های به‌وجودآمده در هرکدام را ذیل آن مطرح و بررسی می­‌کنیم.

الف) تهدید تعطیلی اجتماعات و مناسک دینی

مسلما تعطیلی مساجد و نمازهای جماعت یومیه در کنار لغو نمازجمعه استان­ها برای هر جامعه اسلامی دردآور و ناراحت‌کننده است. از سوی دیگر، برگزارنشدن اجتماعات دینی مانند هیأت­های مذهبی، جشن­های ماه شعبان و... حداقل برای قشر مذهبی جامعه مایه تأسف و تأثر است. اما همین تهدید و ناراحتی در دل خویش فرصت­هایی بالقوه دارد که می‌تواند حال و بالاخص آینده مذهبی جامعه را پویاتر، فعال­تر و کارآمدتر نماید.

الف-1- فرصت ایجاد توازن در جایگاه مناسک و آئین­‌های اجتماعی

به نظر می‌­رسد مدتی است جایگاه مناسک و آئین­های دینی در جامعه بسی پررنگ‌­تر از جایگاه اصلی آن شده و دین­داری برای برخی مؤمنان فقط به فعالیت در این مناسک و مراسم محدود شده است. می‌­دانیم که مکتب اهل بیت علیهم السلام مکتبی غنی است که پرداختن به خلوت و جلوت در آن دارای توازن بوده و حتی شاید تأکید بر دینداری و عبودیت در خلوات بیش از اظهار آن در اجتماع باشد. مع الاسف به علت پررنگ‌بودن مناسک دینی در جامعه امروزی ما، اکنون ولایتمداری و ابراز محبت به اهل بیت علیهم‌السلام محدود به حضور در جلسات مذهبی شده است حال آنکه انجام وظایف فردی و اجتماعی مانند رسیدگی به فقرا و محرومان نیز می­تواند مصداق این مهم باشد.

هم‌اکنون دغدغه بسیاری از متولیان مذهبی بررسی تعطیلی جلسات ماه مبارک رمضان است. درحالی‌که می‌­توان به این تهدید با دید فرصت نگریست و لزوم مناجات با خدا در خلوت­های شبانه و تلاوت قرآن در منزل و برپایی نماز جماعت اهل خانه در خانه را تبلیغ کرد. اینها اموری مستحب و مورد تأکید شارع مقدس است که به دلیل اهمیت بیش از اندازه جلسات دینی، تابه‌حال کمتر به آنها پرداخته شده بود و هم اکنون زمان ترویج آنهاست. محدودیت این نوشتار مجال ذکر کردن مستندات دینی این مهم را به ما نمی‌­دهد والّانشان می­‌دادیم که برای مثال، در صدر اسلام، مومنان در خانه خود مستحبات شب­های قدر را انجام می‌­دادند و مانند امروز مقید به حضور در جلسات نبودند.

الف-2- فرصت بهره­‌برداری شایسته از فضای مجازی

باید اقرار کرد که یکی از ضعف­های مراکز دینی ما استفاده حداقلی از فن­اوری‌­های نوین مانند امکانات فضای مجازی و سایبری است. در دنیا بسیاری از روابط، جلسات، آموزش­ها و حتی سمینارها در فضای مجازی و با صرفه‌جویی مالی بیشتر و هدر رفتن وقت کمتر با بهترین کیفیت برگزار می‌­گردد ولی ما به فضای مجازی بیشتر به عنوان یک فضای فکاهی و تفریحی نگاه می‌­کنیم.

دوران فاصله­‌گذاری اجتماعی و قرنطینه خانگی بهترین فرصت برای این تغییر نگرش است. برگزاری جلسات سخنرانی، مداحی، آموزش قرآن و... و حتی جلسات ترحیم در فضای مجازی فرصت مناسبی است که ما از این بستر استفاده کرده با امکانات آن آشنا شویم و چه بسا در آینده در فضای فرهنگی بین المللی نیز اثرگذار باشیم.

الف-3- فرصت تفکر برای استفاده بهتر از ظرفیت­های تجمعات دینی

بسیاری از متولیان فرهنگی و مذهبی اذعان دارند که به دلیل مدیریت اجرایی در محدوده فعالیت خود، فرصت اندیشه، خلاقیت و بازنگری در راهبردها و رویه­های خود را پیدا نمی­‌کنند. زمان حاضر فرصت مناسبی در اختیار متولیان امور دینی قرار داده است تا با فراغ بال به راه‌­های استفاده بهتر از ظرفیت­های تجمعات دینی و آسیب­شناسی هیأت­ها، مساجد و مناسک مذهبی بیاندیشند و با خلاقیت و ارائه راهبردهایی نوین برخی مشکلات همیشگی این حوزه را حل کنند.

برای مثال بسیاری از مساجد ما عاری از حضور جوانان است، از طرفی بسیاری از هیأت­هایی که شاید برخی اشکالات هم بر آنها وارد باشد، مملو از جوانان است. هم اکنون فرصت خوبی برای هم‌اندیشی است تا برای اینگونه مسائل همیشگی راه‌حل­هایی مناسب پیدا شود و در دوران پساکرونا به اجرا درآید.

همچنین در دورانی که از نعمت برگزاری جلسات دینی محرومیم، باید به این ظرفیت عظیم شیعی که کمتر مذهبی در دنیا داراست (یعنی نعمت برگزاری جلسات دینی با حضور اقشار گوناگون مردم بالاخص جوانان) نگاهی منتقدانه کرده، از خود بپرسیم که ما چقدر از این ظرفیت بهره برده‌­ایم و چه کارهایی می‌­توان کرد تا این بهره‌­وری را به حداکثر رساند و از همه پتانسیل­های موجود استفاده کرد.

ب) تهدید بروز شبهات اعتقادی

از روزهای اولیه شیوع ویروس کرونا در قم و ضدعفونی حرم مطهر، شبهاتی در بین مردم و جوانان منتشر گردید که تبلیغات شبکه‌­های معاند نیز بر شدت آن افزود. در روزهای بعد با بسته شدن درب حرم­های شریف در کل کشور مجددا موجی از شبهات دینی رواج یافت.

اگرچه دشمنان ما اینگونه القاء کردند که این سؤالات و شبهات به معنای تزلزل در اعتقادات دینی ماست اما پاسخ­های گوناگون، مستدل و عقلانی حوزویان و دانشگاهیان فرصتی را بوجود آورد تا برخی باورهای دینی تعمیق شده و نگرش سطحی و احیانا خرافی و ضد عقل، از عقاید مردم زدوده گردد. فرصت­های دیگر به‌وجود آمده، عبارت‌اند از:

ب-1- فرصت شناخت سطح اعتقادی جامعه و جوانان

گاهی ما شناخت درستی از سطح اعتقادی مردم نداریم و به صرف حضور در مناسک دینی آنان را افرادی معتقد می­پنداریم. هنگام بروز اینگونه مسائل است که متوجه می­‌شویم جامعه و جوانان در چه سطحی از اعتقاد هستند و عمق باورهای دینی در آنان تا کجاست. این نه تنها تهدید محسوب نمی­شود بلکه بهترین فرصت برای دریافت شبهات و یافتن پاسخ­های صحیح به آنهاست.

ب-2- فرصت طرح و پاسخ شبهات، سوالات و گره‌­های ذهنی مردم

یکی از علل رشد علم کلام ـ که عهده­‌دار تبیین عقاید و پاسخ به شبهات است ـ در تشیع این است که شیعه همواره در اقلیت و مورد هجوم فکری دشمنان بوده و همین باعث شده تا علمای ما با پاسخگویی به سوالات و شبهات مطرح، در علم عقاید یا همان کلام اسلامی و شیعی رشد کنند و با بهترین ادله عقلی و نقلی باورهای خود را اثبات نمایند.

دوران کرونا نیز بهترین فرصت برای تثبیت عقاید در میان مردم و جوانان و نیز دریافت گره‌­های ذهنی آنان و پاسخ به سؤالات آنان است. در این زمان می‌­توان جایگاه توسل، تبرک، شفایابی و مانند آن را در مذهب تشیع با تکیه بر عقل، نقل و تجربه اثبات کرد و اعتقادات سطحی ضد عقل یا خرافی را از میان مردم زدود و این می‌­تواند دستاوردی بزرگ برای جامعه مذهبی ما محسوب شود.

ب-3- فرصت بازسازی جایگاه عقلانیت دینی در امور دینی و اعتقادی

می‌­دانیم که عقلانیت یکی از ویژگی­‌های بارز مکتب اهل بیت علیهم السلام بوده و امتیاز تشیع بر دیگر فرق اسلامی نیز محسوب می­‌شود. حضور برخی جریان­های فکری اعتقادیِ اخباری مسلک در میان جامعه مذهبی و حتی شاید در میان مبلغان دینی باعث گردیده برخی چنین گمان کنند که عقاید شیعی فقط بر پایه ایمان استوار است و با عقل در تضاد؛ حال آنکه پایه مهم همه باورهای مکتب تشیع، عقل و عقلانیت بوده و بزرگان تشیع در این­باره سخن‌ها گفته و کتاب­ها نوشته‌­اند.

بروز شبهات جدید و ضدعقل دانستن برخی باورهای دینی، فرصت مناسبی را ایجاد کرده است تا به اثبات عقلانی اعتقادات شیعی پرداخته و باورهای افراطی ضدعقل را از دامن مکتب بزداییم.

بی­‌گمان دوران پس از کرونا، دوران شکوفایی بیشتر ایمان و اعتقاد در میان مردم و جوانان  ما خواهد بود، اگر نگاه خود را از تهدیدها برگردانده و از فرصت­های ذکر شده درست استفاده کنیم.