پیامدهای فرهنگی و اجتماعی شیوع ویروس کرونا در ایران (۱۳)
صنعت سینما و هنر مجازی در جهان پساکرونا
بنیامین انصاری نسب (پژوهشگر و جامعه‌شناس)
هنر مجازی
اول اینکه طبیعت پیرامون هنرمند قطعا بر ایده هنری و شیوه کار او مؤثر است؛ دوم اینکه، به‌واسطه اکتشافات و اختراعات بشری، ابزار و مصالح جدیدی در اختیار هنرمند قرار می‌گیرد و هنرمند با کسب مهارت‌های لازم در استفاده از ابزار، آنها را در جهت اهداف خود و خلق اثر هنری به‌کار می‌گیرد؛ و سوم اینکه تغییر در شرایط تکنولوژیکیِ تولید هنر، بر شیوه دسترسی مخاطبان و کیفیت رویارویی با اثر بسیار مؤثر است و منجر به پیدایش سطح جدیدی از دانش و شیوه‌های تفسیری اثر توسط مخاطب می‌گردد؛ درواقع، شرایط مجازی هنر یا هنر مجازی، صرفا مربوط به طبیعت پیرامون نیست، بلکه به مهارت و توانایی هنرمند در استفاده از ابزاری که در اختیار دارد نیز مربوط است. مهارت‌های فنی هنرمند که بسته به شرایط زیستیِ او به‌واسطه اختراعات و اکتشافات پیشرفت می‌کند. هرچه قدر او در استفاده از نرم‌افزارها و شرایط تکنولوژی مجازی، مهارت بیشتری داشته باشد، در ارائه اثر خود به مخاطب موفق‌تر خواهد بود و همین‌طور مخاطب این شرایط مجازی به شیوه دستیابی به اثر هنری و ادراک او نیز مؤثر خواهد بود. در این فضا، امکان خرید آثار برای همه، بسته به شناخت و دریافت زیباشناسانه او از اثر هنری وجود دارد. این جریان، منجر به نزدیکی و حتی آشنایی مخاطبان با آثار هنری و پیدایش سطوح جدیدی از دانش عمومی در تفسیر هنر می‌گردد و تجربه مشترکی به‌وجود می‌آورد (مریدی، 59:1388) نوآوری‌های هنر مجازی با گسترش سرسام‌آور فناوری سرعت بیشتری یافته و تمامی موضوعات هنر مرسوم و معمول را دربرمی‌گیرد.
ویژگی‌های هنر مجازی
هنر مجازی از پیوست خلاقیت، هنرگری و امکان فناورانه شکل و بسط یافته است. هنرمندان در فضای مجازی، این قدرت و فرصت را پیدا کرده‌اند که برکنار از همه موانع و چالش‌های دنیای واقعی (هزینه‌ها، مجوزها، محدودیت زمان و مکان، تبلیغات کم‌برد، مخاطبان اندک‌تعداد و...) اثر خلق‌شده رابه منصه نمایش بگذراند که نه‌تنها در گستره زمانی به نوعی بی‌انتهایی را درپس‌زمینه خود دارد، بلکه جغرافیایی همیشگی و کران‌ناپذیر را نیز با خود همراه کرده است. هنر مجازی، از نامحدودی، بی‌کرانگی و پهنه‌پذیریِ فزاینده برخوردار است؛ ضمن آنکه به‌راحتی و آسانی می‌تواند با گذر از مرزها و فاصله‌ها و با زبانی همه‌فهم و رسا خود را در جای‌جای دنیا فریاد بزند. اینترنت به‌عنوان بسترگاه شکل‌دهنده ارتباطات مجازی در جهان امروز، مفهوم زمان و مکان را در هم شکسته و انسان‌ها را در نقطه‌به‌نقطه دنیا، به هم اتصال داده و این الصاق‌دهی شبکه‌های گسترده انسان‌ها به یکدیگر، سبب شده که عده‌ای بکوشند از رهگذر آن به بازارهایی دست پیدا کنند که پیش از این، شاید وجود نداشته است. بازارهای مصرف‌گرایی که دیگر در هندسه جفرافیای خاص و محدودشده‌ای اسیر و محصور نیست و گستره‌ای به اندازل جهان را در بر می‌گیرد. هنر مجازی در چنین فضای غیرواقعی ولی درعین‌حال، موجود و قابل‌درک زاده می‌شود، پا می‌گیرد و توسط هنرمندان و خالقانش به اشتراک گذاشته می‌شود و به نمایش و عرضه درمی‌آید. از مهم‌ترین ویژگی‌های هنر مجازی را که حاصل ذوق و خلاقه‌گریِ افرادی در گوشه و کنار دنیاست، می‌توان در موارد زیر برشمرد:
زبانی جهانی و همه‌گیر
هنر مجازی دارای نگاه قابل هضم و بلع انسان‌ها در چهار گوشه این کره خاکی است. هنرمند سعی می‌کند مفاهیم و ارزش‌های هنری را به‌گونه‌ای در اثر تولیدی خود به‌کار ببرد که با دید و رصد انسان‌های دیگر به‌ویژه آنان‌که از زبان، آیین و فرهنگ متفاوت هستند، به‌خوبی و روشنی در ذهن بنشیند و نیاز به حاشیه‌ها، نقل‌ها و دسترسی‌های دیگر نباشد. ذات هنر، البته تأویل‌شونده و تنوع‌پذیر است و هیچ‌گاه در تاریخ نمی‌توان افرادی یافت که برای مثال، در برابر یک تابلوی نقاشی یا یک عکس و حتی موسیقی، واکنش‌ها و بازخوردهای یکسان نشان بدهند، اما در هنر غیرمجازی که به‌معنای حضور فیزیکی محدودشده در زمان و مکان خاص تعبیر می‌شود، به‌دلیل چارچوب‌گیریِ زمانی و مکانی و ایستایی در یک بافت اجتماعیِ خاص، شاید این اشاعه فراگیر به‌دست نیاید؛ امری که در هنر مجازی، حال شناوری به خود می‌پذیرد و با سرعت بیشتری، سوژه جهانی می‌شود.
سرعت
با تحولات فناورانه رخ‌داده در زمان حاضر و ایجاد جهان به‌هم‌پیوسته دگرگون‌شونده کنونی، هنر مجازی نیز مانند دیگر رخدادهای اجتماعی و سیاسی، به‌سرعت در سراسر جهان دیده می‌شود و ازاین‌رو بازخورد واکنش‌ها زودتر و آنی‌تر است. هنر مجازی، در هر شکلِ عرضه و به هر قسمِ ماهیتی (عکس، نقاشی، موسیقی فیلم و....) به مدد ارتباطات مجازی جهانی توسط کاربران دیده می‌شود. بسیاری از شبکه‌های اجتماعی فعال در عرصه وب که این روزها دائم در حال گسترش و پهن‌دامنگی هستند، فرصت مؤثری تلقی می‌شوند که هنر مجازی را با هر گونه و نوع، به در دامان خود به مجموعه‌های انسانی فعال در ساحت خویش نشان دهند و آنان را به واکنش و بازتاب درقبالِ اثر مزبور وادارند. اگر پیش از این و تا انقلاب ارتباطی کنونی، هنرمند می‌کوشید برای اثبات آفرینش اثری، خود را به دیگران بنمایاند، اینک این نمایشگری به عهده شبکه‌هایی انسانی، فنی و ناملموس قرارگرفته که با جادوی «لینک» با درنوردیدن مرزها و حدها هنر را جنبه عامیت بخشیده‌اند و از سوی دیگر، این توان را جسته‌اند که بر قله موج‌های انتشار و اشتراکِ لحظه‌ای بنشینند و ازطریقِ هزاران‌هزار سایت، وبلاگ و شبکه‌های اجتماعی و نوین، در فشرده‌ترین زمان دررگ‌های جهانیان جریان پیدا کنند.
تکثر و تنوع
تکثر و تنوعی که به مدد ابزارهای فناورانه نوین (نرم‌افزارها، ابزارک‌ها و برنامه‌های گوناگون رایانه ای و...) در مراحل متفاوت نضج‌یابی و نشر اثر هنر مجازی پدید آمده است، بسیار اعجاب‌آور و مسحورکننده است. هنرمند مجازی می‌تواند تک‌اثری نباشد و در زمینه‌های گوناگون، به خلق و ارائه اثرخود بپردازد، تاآنجاکه در یک بسته هنری، انواع هنریِ متفاوت را روی فضای مجازی عرضه کند؛ بسته‌ای شامل موسیقی، نقاشی، گرافیک، عکس و... که هریک، به‌تنهایی و درعین‌حال، به‌صورتی جدا، هنر ساخته‌اند و در کنه ذات و ماهیت خویش نیز هنرزاده هستند. امروزه، تکثر و تنوع هنریِ کم‌‌نظیری با دامن‌گستری ارتباطات مجازی پاگرفته که هنرمندان را قادر ساخته است آثار و دستاوردهای هنری خویش را با تکثری فزاینده به نظاره دیگران بیاورند.
تعامل و برهم‌کنشی
از ویژگی‌های عمده هنر مجازی، اثرگذاری متقابل و تعاملی‌بودن است. اگرچه در این هنر، فکر، دانش و خلاقیت، نقش عمده‌ای در تولد اثر هنری دارد، آنچه در ادامه می‌تواند به بالندگی و رشد هنرمند و تعالی صنعی او کمک شایانی کند، امکان بالای دیده‌شدن ازسوی مراکز هنری، مخاطبان، منتقدان، آگاهان و... است که می‌توانند با گوشزدها و یادکردها، اشاره‌ها و آرای خود، هنرمند را در تدوام مسیر پویایی‌اش یاری دهند. پست‌ها و کامنت‌های مخاطبان در پای یک اثر هنریِ به‌نمایش‌درآمده در صفحات اجتماعیِ یک هنرمند، به اندازه‌ای مهم است که گویی، هنرمند در یک نشست کاملاً تخصصی و با چهره‌های سرشناس، در حال ارزیابی زوایای دستاورد خود است. در فضای مجازی، به هنرمندان از هر تیره و قوم و زبان و نژاد، فرصت برابری برای «خودعرضه‌داریِ» هنر داده می‌شود. هنرمند می‌تواند با استفاده از فضای دوسویه و متعامل، علاوه‌براینکه خویش را به دیگران معرفی می‌کند، نظرات و آرای آنان را درباب اثرش به‌دست بیاورد و باز به علتِ عدم‌تعلق به مکان و زمان خاص، هنرمند می‌تواند آفریده خودرا به سنجه بسیاری از کسان، در قاب جهانی بگذارد. تعامل در هنر مجازی، این اجازه را به هنرمند می‌دهد که پس از دریافت نظرات و آرای دیگران، در کمترین زمان و با بیشترین تعداد، نسبت به اصلاح و دستکاری هنر خود (در صورت امکان) اقدام یا در کارهای بعدی به آنها توجه کند. امتیازات و نمره‌های مثبت و منفی کاربران، به دلایل گوناگون، ارزش دیگری است که هنر مجازی را در دایره شعاع تعاملی جای می‌دهد. فرایندی که به تکامل و پویایی هنر و هنرمند یاری می‌رساند و او را از ورطه تکرار، خودبسندگی و حصر اندیشه بازمی¬دارد.
چندرسانگی
هنر چندرسانه‌ای، در معنا و مفهوم کلی، هنری است که از ترکیب دو یا چند رسانه مختلف هنری حاصل شده باشد. اما در فرهنگ و اصطلاحات هنری، اصطلاحی است در سده بیستم که برای هر ترکیبی، از رسانه‌های دیجیتال، تصاویر، گرافیک صدا، ویدئو، انیمیشن و متون نوشتاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. ورود تکنولوژی‌های جدید و فناوری‌های تصویر الکترونیک به دنیای هنر نیز عاملی مهم در ارائه بسیاری از آثار چندرسانه‌ای است. وجود این عناصر و فناوری‌های پیشرفته و هم‌چنین امکان ترکیب هم‌زمان چندین رسانه هنری با هم که می‌تواند رسانه‌های نامتجانسی چون هنرهای تصویری، هنرهای موسیقایی، هنرهای اجرایی و ادبیات باشد، این هنر را از انواع هنرهای دیگر متمایز ساخته و قابلیت‌هایی فراتر از یک قالب هنری سنتی را فراهم می‌آورد (بسکابادی و دیگران، 1389). هنر مجازی، اصولاً چندرسانه‌ای، تعاملی و تکثیرپذیر است و براساس الگوهای مفهومی و عملیاتی مجازی (اشتراک‌گذاری، بازار آنلاین، روزآمدی و...) بناگذاری شده است. قابلیت‌های چندرسانه‌بودن برای پدیدآوران هنر مجازی، این مجال را بارآفریده که از همه امکانات فنی و محتوایی به تولید و نشر آثار خود بپردازند. هنر مجازی چندرسانه‌ای، ارائه آفریده هنری با تلفیق و ترکیب دو هنر و بیشتر در محیط‌های آنلاین و مجازی را ممکن می‌سازد. چندرسانگی فضای مجازی، صدا، تصویر، نقاشی، موسیقی، متن، شعر و... را در کنار قدرت و انعطاف برنامه‌های نرم‌افزاری چنان چیده که بیان هنری تازه‌ای از زهدان آن تولد یابد. سیالیت و خلاقیت با تار و پود چندرسانگی هنر مجازی درهم‌تنیده و خلق هرگونه ایده‌ای را برپایه ذات هنری (لذت و زیبایی) قابل دسترس کرده است.
مخاطب جهانی
گستردگی دسترسی و کاربری از فضای مجازی، آثار و آفریده‌های هنر مجازی را از چارچوبه‌های زمان و مکان رهانیده و این‌گونه قید و بندها را از پای آنها گسسته است. ازاین‌رو، هنر مجازی با زبانی بین‌المللی و همه‌گیر آوازه یافته که می‌تواند مخاطبانی را از هرجای دنیا به‌سوی جلب و جذب دارد. حتی متن‌های هنری، مانند شعر و داستان نیز با توجه به امکانات فضای مجازی قابل برگردان به زبانی دیگر هستند تا حلقه ارتباطی هنرمند ـ اثر و مخاطب تکمیل‌شده و سه ضلع این مثلث همیشه مرتبط با هم در ارتباطی فعال باشند. فضای مجازی، همان‌طورکه دمکراتیزه‌شدن مصرف هنری سود رسانده، به مخاطبان نیز مدد رسانده که دایره‌های بزرگی از انتخاب را به تجربه علایق خود بیفزایند و حتی با جنبش تعاملی سایر مخاطبان در نقطه‌های مختلف جغرافیایی همراه شده و سمت‌وسوی خواستنی‌های خویش در فراگردی شبکه‌ای تجلی دهند. محیط‌های تعاملیِ اشاعه‌یافته از فضای مجازی، عرصه خلاقیت را در گستره همگانی بسط و وسعت داده است. ابداع و نواندیشی که مخاطبان را وامی‌انگیزاند؛ جدا از گروش به مخاطب‌بودن، خود در به‌آفرینیِ اثر نیز دخیل باشند و این اتفاقی است که از رهگذر عصر مجازی کنونی بنیاد یافته است. مخاطبان جهانی، امکان دارند درک و لذت احساسی و تجربیِ خود را با دیگران ازطریق همین فضای مجازی با یکدیگر به‌اشتراک گذارده و فروم‌ها و تالارهای گفتمانی در پیرامون هر اثر هنری راه بیندازند که به توسعه مخاطب می‌انجامد. حتی در صفحات اجتماعی، طرفداران و مخاطبان جهانی از نیروی هم‌گرای اثردهی برای آفریده‌های هنری برخوردارند؛ امری که در جهان پیشاوِب تصوری از آن وجود نداشت. مخاطبان هنر مجازی همچون شاخصه‌ها و تمایزات آن، وجوه مختلفی دارند. طیف گونگی، از عمده‌ترینِ این ویژگی‌هاست. آرایش طیفی، واقعیت کاربران اینترنتی است و قطبیت در آن، بنابه‌ذات ساختاری فضای مجازی، پایه کجی است که انطباقی با این بنا ندارد. مخاطبان جهانی، طیفی وارسته از قیدهای زبانی، نژادی، جغرافیایی و... بوده و ترجمان آنان از آثار هنر مجازی مبتنی بر احساسات، اداراک مشترک و همگنی‌های انسانی است. آنچه هنر مجازی را برای مخاطبان جهانی پذیرفتنی و ارزشمند می‌سازد، میزان نزدیکی اثر آفریده‌شده به شخصیت فردی و ارزش‌های انسانی و تطبیق‌پذیری با سلیقه و علاقه آنان است که این هویت نیز در پناه و اتکا به تعاملات انسانی فضای مجازی جان می‌گیرد وگاه ملهم از تزریق باورداشت‌های گسترش‌یافته از دیگر افرادی است که در یک حوزه مجازی، با هم درارتباط‌اند. مخاطبان جهانی در دوره فناوری‌های وب‌پایه قادرند جریان‌سازی کنند و جنبش‌های مجازی را در همه عرصه‌ها به‌وجود بیاورند؛ چنانکه در رویدادهای اجتماعی و سیاسی، این یکپارچه‌گری‌ها مشاهده می‌شود و همین موضوع، در حاشیه و متن هنر مجازی نیز قابلیت به‌وقوع‌پیوستن دارد. مخاطبان جهانیِ هنر مجازی، علاوه بر اثرگذاری بر محتوای تولیدی آن، خود، در حکم نقادان و ارزیابان نیز ظهور می‌یابند و ارزش‌گذاری معنوی، هنری و حتی مادیِ یک اثر، بیش‌ازآنکه در دالان‌های تودرتوی هنری و فنی انجام شود، به‌واسطه رویکرد یا روی‌گردانیِ آنان به تولیدات ارائه‌شده در ابعادی جهانی ازطریق فضای مجازی رخ می‌دهد. البته جهت اقبال یا پس‌زنی یک «اثر هنری در هنر مجازی» می‌تواند دستخوش احساسات هیجانی زودگذر اجتماعی و سیاسی و... هم قرار گیرد که در هر رویداد مجازی دیگر هم می‌تواند این نحوه برخورد انسانی صادق باشد؛ چنانکه در پاره‌ای وقایع اجتماعی به‌شکلی حادتر و شدیدتر، این کنش و واکنش چهره می‌نمایاند. ماجراهای ورزشی و سیاسی، غلظت تحرک و جهت‌گیری کاربران را چندبرابر می‌سازد و به‌شدت افزایش می‌دهد. در سپهر هنر مجازی، مخاطبان فرامرزی، بیش از آنکه مصرف‌کننده محض باشند و تنها به لذت شخصی و حس فردی خود رجوع کنند، به همان پهنه بیکران مجازی وابسته‌اند که خصلت‌های جمعی را در آنها پرورانده و شاخ و برگ می‌دهد (هاشمی‌زاده و انصاری‌نسب، 1396)
هنر مجازی و سینما
در عرصه سینما، دنیای مجازی خدمت بزرگی کرده است. مخاطب با حضور در خانه می‌تواند به تماشای فیلم‌های موردعلاقه خود بنشیند و هم‌زمان نظرات چندین کارشناس این حوزه را ببیند و بشنود و حتی با آنها گفتگو کند. هرچند تا قبل از کرونا، وابستگیِ بسیاری به دنیای مجازی وجود داشت، رویکرد جدید به آن در زمان قرنطینه شهرهای جهان به‌وجود آمد. انسان‌ها با هرچه‌بیشتر گذراندن اوقات خود در فضای مجازی، آن را هرچه بیشتر به زندگیِ واقعیِ خود نزدیک می‌کنند. به‌عبارتی، در دنیای کرونایی، انسان‌ها با فاصله‌گرفتن از زندگی اجتماعیِ روزمره، به زندگی مجازی عینیت می‌بخشند. این عینیت‌بخشی را حضور فعال مخاطب و انجام کارهای مختلف هنری، از تماشا تا نوشتن نقد و حضور در نشست‌های مجازی در این حوزه نشان می‌دهد.
نتیجه‌گیری
برای هنرمندان، آفرینشگران و تولیدکنندگان آثار هنری و سینمایی که «فضای مجازی» را برای هنرنمایی‌های متنوع و متلون خود مهیا دیده‌اند، هنر مجازی، هنرپساکروناست و آینده بدین‌گونه ذوق‌ورزی‌ها و زیبایی‌آفرینی‌ها تعلق دارد. با رشد، پیشرفت و اعتلای روزافزون ارتباطات مجازی و ابزارهای کاربری آن که هرچه بیشتر در حال زدودنِ تمام منع‌ها و محدودیت‌ها ازدور و بر کاربران است، هنر جنبه عمومی‌تر و درعین‌حال، خاص‌تر پیدا می‌کند؛ هنری که می‌تواند در لحظه خلق و تولید شود و به همان سرعت و فوریت، در هزاران وسیله متصل به فضای مجازی منتشر شود و بازخوردهای آنی را دریافت کند. بی‌شبهه‌ای، آفرینندگان هنر در فضای مجازی، هنری را نقش می‌زنند که برای امروز و فردای عصر مجازی، میوه نوآفرینی و درخشندگی بر شاخسار دارد.
هنر مجازی درعصر جهانی‌شدن، تعمیم خصلت خلق هنر در ابعاد جهانی است که با تعامل و تکاپوی پوینده میان کاربر هنرمند در بستر ارتباطات آنلاین روی می‌دهد و همه مرزها و خط‌کشی‌های مرسوم را پشت سر می‌نهد و ازاین‌رو، آینده هنرهای پیشین، کنونی و پسین را دگرگون رقم می‌زند؛ چنانچه هنرهای هم‌آمیخته، تلفیقی و چندرسانه‌ایِ نوزاده‌ای پدیدار می‌شود که در عینِ وامداری به سیر هنر دیروز تا امروز، ارمغان عصر مجازی است که سایه پُرابهتِ واقعیت خود را به‌طور روزافزون، بر همه‌جا درحال‌‌هویداکردن است. فضای مجازی به‌سرعت و وسعت تمایز‌های تولید ـ مصرف را از میان برداشته و تمامی کاربران را در دو سویه محور انعطافی تولید و مصرف قرار داده است که برهم اثرگذارند. هنر مجازی مرز حرفه‌ای ـ تازه‌کار را نیز زدوده، دایره‌ای چرخنده و پویا را بازآفریده که همگان درون آن در تکاپو و تعامل‌اند. ازاین‌رو، می‌توان هنر مجازیِ پساکرونا را ساختارشکن و نسبیت‌گرا دانست که با جوهره پسانوگرایی، مشترکاتی می‌یابد؛ نسبیت‌گرا به این معنا که هیچ اثر هنری یا فرهنگی‌ای، رجحانی بر دیگری ندارد؛ و ساختارشکن بدین‌مفهوم که نوعی آمیختگی سبکی، فکری و التقاطی را می‌شود در پساپرده هنر مجازیِ پساکرونایی مشاهده کرد که روحی شورشی و ضدیت‌گرا با برخی نظم‌ها، نهادها و حتی اصناف دارد و از آفریده‌های هنری برای تضعیف روش‌ها و شیوه‌هایی استفاده می‌شود که حاصلِ تحمیل‌ها و ساخت‌های عمودی و سنتی جوامع است.
منابع:
بسکابادی، مونس، علی شیخ، مهدی و امیرحسین ندایی (1389)؛ ویژگی‌های پست مدرن در هنر چندرسانه‌ای، کتاب ماه هنر، شماره 142، تهران: خانه کتاب.
مریدی، محمدرضا و معصومه تقی‌زادگان (1388)، کارهنر، چاپ اول، مشهد: به‌نشر.
هاشمی‌زاده، سیدرضا و بنیامین انصاری‌نسب (1396)، عصر مجازی، تأملی بر کارکردها و رویکردهای جامعه مجازی، تهران: نشر تیسا.
نظر شما :