پیامدهای کرونا بر جهان اسلام

در اوج تعطیلی برخی مناسک دینی جمعی و در آستانه ماه مبارک رمضان، جناب آقای دکتر فقهی‌زاده، معاون محترم قرآن و عترت وزارت ارشاد، فرصتی را در اختیار ما قرار دادند تا در گفت‌وگو با ایشان دیدگاه‌هایشان را درخصوص پیامدهای شیوع ویروس کرونا و تأثیر آن بر مناسک دینی در جهان اسلام جویا شویم.
 
ضمن عرض سلام، ارادت و تشکر از وقتی‌که در اختیار ما قرار دادید؛ می‌خواستم نظر شما را درباره اثراتی که مسأله بیماری کرونا بر روی نهادهای دینی و فرهنگی جامعه ما گذاشته است، جویا شوم.
اثراتی که کرونا به‌عنوان یکی از بیماری‌های موجود در طبیعت گذاشته است، اثرات گوناگونی است؛ اما اثرات آن در جامعه و جهان اسلام به‌صورت خاصی است که ممکن است در تاریخ جهان موضوعیت و مشابهی نداشته باشد مانند تعطیلی مناسک جمعی ازجمله نمازهای جماعت، نمازهای جمعه، عمره رجبیه، شعبانیه و رمضانیه یا پیدایش و گسترش شبهات خاص اعتقادی. دراین‌خصوص، با آغاز شیوع کرونا در جهان اسلام با سیل شبهاتی که به دنبال چالش در پاره‌ای از اعتقادات بودند روبرو شدیم که برخی از آن‌ها با فکر شیعه ارتباط داشت. بسته‌شدن حرم‌های مطهر ائمه(ع) که روزی مردم از آن‌ها درمان درد خود را می‌خواستند؛ در اوضاعی که درد مردم زیاد شده، یکی از این شبهات است. درواقع، برخی از افراد به‌گونه‌ای رفتار می‌کردند تا در ذهن مردم اهل بیت(ع) را به‌گونه‌ای نشان دهند که این افراد قدرت شفا دادن و شفیع‌شدن را ندارند. تضعیف شدید پاره‌ای از روابط اجتماعی دینی هم از اثرات این وضع است. ازجمله، برچیده‌شدن آدابی مانند دست‌دادن، صله رحم و... نوعی از اثرات کرونا ویروس بر نهادهای اجتماعی دینی و فرهنگی است. در این بین برخی از خانواده‌ها بیش از ۵۰ روز پدر و مادر خود را ندیده‌اند و آنچه سبب ارتباط و اخوت دینی می‌شد در این روزگار تعطیل شده است.

به نظر جنابعالی آیا این اپیدمی برکات و منافعی نیز برای جامعه و نهادهای فرهنگی و مذهبی داشته است؟

بنده معتقدم به‌‌رغم همه مشکلات و آسیب‌هایی که براثر این ویروس به بار آمد، برکاتی نیز در این سه حوزه وجود داشت:
الف) عده‌ای پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌ویژه در دهه اخیر به‌دلیل اثرگذاری دین در نهاد قدرت و ارتباط تنگاتنگ نهاد دین در نهاد قدرت جامعه دینی را متهم به مناسک‌زدگی در بین آحاد جامعه کردند که کرونا سبب شد تا این مناسک‌زدگی که در بین افراد خاص مشاهده می‌شد، کمرنگ شود و زمینه ارتباط با مبدأ خلقت و پاره‌ای از مناسک مانند ارتباط فردی با خدا علاوه بر رشد، جنبه بین‌المللی نیز پیدا کند. درنتیجه، امروز کمتر کسی را می‌توان یافت که به‌صورت خاص به ارتباط خدا و سخن‌گفتن با او معطوف نشده باشد.
ب) همگان در دنیا احساس کردند که قدرت بشر محدود شده است و خودخواهی‌های او که رشد پیدا کرده بود در مواجه شدن با ویروس کرونا کاسته شده و کلیپ‌های مختلفی در فضای مجازی منتشر شد که نشان دهنده این است که افراد با هر آئین و سنتی چشمشان به آسمان است و ارتباط با دعا و خدا بین ادیان مختلف تقویت شده است.
ج) در حوزه پیدایش شبهات اعتقادی روزهای اول هجمه سختی به وجود آمد و عده‌ای که هنوز با این وقایع نتوانستند کنار بیایند نتوانستند این اتفاقات را نیز هضم کنند و شبهاتی در این زمینه پراکنده شد که در روزهای اول پاسخ‌های مناسب به آن‌ها داده نشد اما روزهای بعد عده زیادی از فعالان فرهنگی در حوزه‌های قرآن، احادیث اهل بیت(ع)، کلام شیعه و دیگر حوزه‌های فرهنگی دست به کار شده و پاسخ هایی در قالب کلیپ و فیلم‌های مختلف ارائه دادند که نتیجه آن شناخت دقیق تر حوزه‌های دین شد.
چگونگی انتظار شفای بیمار از اهل بیتی که خود بیمار بودند، به طبیب مراجعه‌کردن و نتوانستند خود را درمان کنند یکی از این شبهات بود که فعالان فرهنگی در پاسخ به آن بیان کردند؛ در فرهنگ دینی شفا از خداست، درمان خواستن از بنده و پیگیری درمان‌های ظاهری طبیعی است اما کاهلی در این حالت پذیرفته نمی‌شود.
درمان فقط از خداوند است و اهل بیت(ع) واسطه فیض هستند و در صورتی که از خداوند طلب دوا کند خداوند خواسته آنان را مستجاب می‌کند. اولیا الهی دارالشفاء معنوی هستند و اگر این افراد که حضور معنویشان در جامعه احساس می‌شود مطلبی را از خداوند بخواهند خداوند قطعا خواسته آنها را مستجاب می‌کند.
د) تعریف جدید ارتباط عاطفی از طریق تلفن یا امکانات اینترنتی برکت دیگر کرونا بود که با وجود با شیوع این ویروس رابطه بین انسان‌ها قطع نشد و البته این ارتباط‌ها بعد از رفع مشکل کرونا احیانا تقویت خواهند شد.
ﻫ) یکی از تجربیات بسیار موفق در مبارزه با کرونا آن بود که نهاد دین بیشترین همکاری را در مقابله با این ویروس را با مسئولان بهداشتی داشته است. شاید هرگز گمان نمی‌شد که روزی در جمهوری اسلامی مکان‌هایی مانند حرم مطهر امام رضا(ع) و دیگر بقاع متبرکه که پایتخت عاطفه و احساسات بودند تعطیل شود و این در حالی بود که عده‌ای از نظر عاطفی با این تعطیلی‌ها مخالفت کردند و انتظار داشتند با رعایت پروتکل‌های بهداشتی این ارتباط قطع نشود. اما این تعطیلی‌ها تجربه‌ای بود که نهادهای دینی از خود نشان دادند و به همگان فهماندند که همیشه باید زمینه برای حفظ جان مردم فراهم شود حتی با تعطیلی مکان‌های مذهبی.
و) حضور نهادهای اجتماعی و دینی در فضای مجازی کم کم ایجاد شده بود و قطعا برای حضور پررنگ این نهادها در فضای مجازی سال‌های زیاد زمان لازم بود اما با گسترش این ویروس نهادهای دینی تمام توان خود را جمع کردند که از این فضا بهترین استفاده را داشته باشند و در واقع نشان دادند اگر مکان‌های دینی تعطیل شد آداب دینی تعطیل نشد.
حتی برخی از فعالان دینی جدا از بخشنامه‌های دولتی به صورت خودجوش در نهادهای فرهنگی، قرآن و عترت و تشکل‌های دینی که در مساجد فعالیت می‌کنند برنامه‌هایی از قبیل زیارت‌های مجازی، تلاوت و و برنامه‌های مختلف دیگر را در شبکه‌های مجازی تهیه کردند.

در پایان ممنون می‌شوم اگر از اقدامات حوزه فعالیت خودتان در معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد هم برای ما سخن بگویید.
اولین حرکت نهاد قرآن و عترت کشور از روزهای پایانی اسفند ماه آغاز شد و در طول فروردین ماه ۳۰ محصول چندضلعی به عنوان «خانه‌های قرآنی» در حوزه تفسیر، معارف قرآن، شرح آموزه‌های امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، معارف صحیفه سجادیه، آموزش قرائت قرآن، حفظ قرآن کریم، تلاوت زنده آیات قرآن و پاسخگویی به شبهات دینی را تهیه کرده که فاز دوم این برنامه‌ها در ماه مبارک رمضان باتجربه بیشتر و حوزه کاری گسترده‌تری اجرا خواهد شد.
همچنین جشنواره «چلچراغ آسمانی» در فصل تابستان به شکل ملی ویژه بزرگسالان، جشنواره «شکوفه‌های آسمانی» ویژه فعالیت کودک و نوجوان در حوزه قرآن و عترت و نمایشگاه بین المللی قرآنی در شهریور ماه به شکل محدودی در فضای مجازی برگزار خواهند شد.
مجموعه قرآن و عترت از این فضا درس گرفته تا در دوران پس از کرونا نیز فعالیت‌های گسترده‌تری در حوزه قرآن و عترت در فضای مجازی اجرا کند.