حکایت دین همچنان باقی است

پیش از ورود به بحث اصلی، مقدماتی چند، جهت تنقیح مناط (1) بیان می‌شود. اولا دین مفهوم عمیق و پرهیمنه‌ای است که با آدمیان زاده شده است و با آنها هم زندگی می‌کند. یعنی تا وقتی انسان حیات دارد، دین هم زنده و پابرجاست.

اگر آدمِ ابوالبشر را نخستین انسان روی زمین فرض کنیم او به تعبیر کتب مقدس اولین پیامبر خدا بوده است. بگذریم که پیرامون معصومیت و نبوت او سخن‌ها رفته اما با این فرض تردیدی نیست که بشر پیامبرانه سربرآورده و دیندار بوده است.
نکته‌ دوم این که تاریخ بشر، از آغاز اسطوره تاکنون، نشان داده است که یکی از دغدغه‌های جاودانه‌ او دین و دین‌گرایی است و حتی کسانی که درباره بی‌دینی و لامذهبی هم سخن گفته‌اند، ناخواسته در ارائه و اشاعه دین تأثیرگذار بوده‌اند. هر چند دین همواره مورد نقد و بررسی قرار گرفته اما حکایت آن همچنان باقی و بازارش پررونق است. از طرفی معمولا مجادلات و گفتگوهای بشری همواره به اموری تعلق می‌گیرد که بشر با آنها سر و کار دارد. به قول مولوی این اقتضای زندگی بشری است:
چون که مقضی بد رواج  آن روش     از دلایل می‌دهدشان پرورش(2)
نکته سوم این که در مباحث دینی و حتی غیردینی و سکولار، دو عنصر خدا و مرگ، که به تعبیر مرحوم بازرگان، تبیین آن دو، هدف بعثت انبیاء است،(3) نسبت به دیگر پدیده‌ها برجسته‌ترند. چرا که اولی آغازگر هستی و دیگری پایان‌بخش زندگی بشر است و هر فردی با این دو، خواسته یا ناخواسته، می‌زیید. بنابراین باید تکلیف خود را با آنها روشن نماید. در تمام فعالیت‌های بشری از آن جمله بیان یک گفتار، نوشتن یک کتاب، ساختن یک عمارت و برپایی مؤسسات و نهادها و دیگر پدیده‌های همسو، همواره دغدغه‌ حضور داشته و هر فردی با انجام کاری در صدد بقاء و حفظ میراثی از خود بوده است.(4) و این حیات بخشی بیشتر ناشی از مواجهه با پدیده ای چون مرگ است.
مقدمه چهارم این است که تدوین کتب بسیاری حول محور دین و ارتباط آن با رشته‌های دیگر، خود دلیل محکمی بر ماندگاری این عنصر است. خصوصاً در دوران کنونی که دانشمندان به تجزیه و تقسیم‌بندی علوم پرداخته و رشته‌های بسیار را برساخته‌اند. علوم تلفیقی ای چون فلسفه دین،(5) دین‌شناسی تطبیقی،(6) دین و اسطوره،(7) دین و روانشناسی،(8) دین و جامعه‌شناسی،(9) دین و اخلاق،(10) معرفت دینی(11) و علم و دین(12) از جمله عناوینی هستند که حضور دین را در تمام این عرصه‌ها معنادار می‌کند.
مقدمه ی پنجم این که باید اذعان داشت در طول تاریخ، دین و دین گرایی همواره با فراز و نشیب هایی همراه بوده است. در دوره هایی که پیامبران الهی ظهور کرده اند، دین در اوج حضور، نمود داشته است. و در دورانی هم به افول و سراشیبی تن داده است.(13) اما خورشید دین هرگز غروب نکرده است.(14) تردیدی نیست که بشر همگام با مضامین اصلی با مفاهیم بدلی نیز مواجه بوده است. و عده ای به واسطه  رونق عنصر مذهب، بدل‌هایی را ساخته و پرداخته‌اند.(15) و این بدلیجات که به نام خرافات و موهومات از آن یاد می‌شود، در طول تاریخ وجود داشته است.(16) به قطع می‌توان گفت: در گذشته تاریخ که درصد سوادآموزی در میان جوامع کمتر بوده، خرافات جایگاه و نفوذ بیشتری داشته است اما امروزه با توجه به حضور پررنگ رسانه‌های حقیقی و مجازی، این خرافه‌پروری‌ها نمایان‌تر و در عین حال کم‌رنگ‌تر شده است.(17)
حال با توجه به این مقدمات کلی، می‌توان پیرامون موضوع بحث که پیامدهای شیوع کرونا بر نهاد دین و مذهب در ایران است، سخن گفت. لازم به ذکر است عنوان دین در مباحث مقدماتی کلی و عام بود و دین و مذهب خاصی مراد نبود ولی با توجه به اینکه پس از ظهور دین اسلام و گسترش جغرافیایی آن، ایرانیان بنا به هر علتی(18)، این پدیده را پذیرا شدند و از زرتشتی‌گرایی با این که مکتب رسمی و سیاسی زمانه بود، فاصله گرفتند و مردم این سرزمین در تحول و تمدن اسلامی نقش بسزایی را ایفا نمودند، سرنوشت ایران با مکتب اسلام گره خورد.
هر چند با طرح این مبحث، ذهن به سوی کتاب دو قرن سکوت دکتر عبدالحسین زرین‌کوب سوق پیدا می کند اما یادآور می‌شود که آن بزرگوار پس از چاپ آن کتاب به توصیه دوستان،(19) دو کتاب بامداد اسلام و کارنامه اسلام را به نگارش درآورد که در تنافی و تضاد با برداشت‌های پیشین او در کتاب دو قرن سکوت بود و از طرفی مرتضی مطهری کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران را نوشت و آثار عملی و علمی حضور ایرانیان در پیشبرد تمدن اسلامی را با ذکر سند و مدرک بیان نمود و در پایان کتاب هم اشارتی به دو قرن سکوت زرین‌کوب دارد.(20)
بدون تردید، تمدن اسلامی عموماً مرهون و مدیون دانشمندان و عالمان بزرگی است که در کشور پهناور ایران زاده شده و در اشاعه و گسترش این فرهنگ سهم به سزایی داشته‌اند. نگاهی گذرا به دوران پرفراز و نشیب دین اسلام در ایران و به‌رغم حملات متناوب اقوام مختلف به این سرزمین و ظهور و سقوط حکومت‌های بسیار، همچنان عنصر دین به عنوان یکی از عوامل ‌وحدت بخش حائز اهمیت است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت. در نهضت‌های صد ساله اخیر از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی ایران در کنار دیگر عوامل سرنوشت‌ساز، دین نیز حضوری فعال داشته است. اما فراز و نشیب‌های سیاسی را نباید فقط به حساب دین گذاشت چرا که در بازار سیاست، عوامل بسیار دخیل هستند و نگاه یکطرفه غیرمنصفانه است.
+++++++
در چند ماهی که از ظهور ویروس کرونا در جهان می‌گذرد، مقالات و مطالب بسیاری در این زمینه نوشته و انتشار یافته و رابطه این پدیده و تأثیرپذیری آن در اموری چون تکنولوژی، علم پزشکی، دین، اقتصاد، محیط زیست و اخلاق واکاوی شده است. قابل ذکر این  که به رغم این ناملایمات و چالش‌هایی که در حوزه‌های مختلف به واسطه ویروس کرونا بروز کرده است، آثار مثبت و مفیدی هم به دنبال دارد. نفس‌کشیدن زمین، رشد و گسترش گیاهان و حیوانات، کاهش استفاده از ماشین‌آلات و وسائط نقلیه، کاهش آلاینده‌ها در جلوگیری از تخریب محیط زیست و همچنین کاستن از اختلافات و درگیری اجتماعی از جمله پیامدهای ظهور و بروز ویروس کرونا است. از نگاه کلی‌تر، بروز یک حادثه در جهان هستی اگر چه تعادل موجود را به هم می‌زند اما کاهش بروز برخی پدیده‌ها در نهایت باعث بالانس دیگری در جهان می‌شود و مانع از گسترش آثار تخریبی آن حادثه می‌گردد. این ویروس نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست.
در هر صورت اکنون ما با بحرانی عمومی مواجه هستیم که معلوم نیست چه وقت به اتمام می‌رسد و چه آثار زیان‌باری بر فرهنگ جامعه خواهد گذاشت؟ یکی از حادترین تحولات، چالش عمیق بین داده‌های علمی و باورهای دینی است که نیازمند آمادگی فکری و فلسفی عالمان و روشنفکران در قالب پژوهش‌های میدانی و کتابخانه‌ای است. تحول دیگری که در ارتباطات خانوادگی و اجتماعی آحاد جامعه پس از عبور از بحران  بروز می‌کند؛ کشمکش‌های روحی و روانی است که آثار شوم آن در درگیری‌های لفظی و فیزیکی نمایان می‌شود. سومین نکته، به تأخیر افتادن مسائل آموزشی است که با تعطیلی مدارس و دانشگاه با آن مواجه هستیم. اما آنچه که ذهن نگارنده را درگیر کرده، مواجهه با دین در ایام پساکرونایی است.
با توجه به مقدمات پنجگانه‌ای که بیان شد عنصر دین با تمام فراز و نشیب‌هایش همچنان حضور فعال خواهد داشت و تاریخ گذشته نشان داده است که عوامل بیرونی چون زلزله یا طاعون و دیگر حوادث طبیعی تا حدودی نگرش دین‌داران را به چالش کشیده و با گذشت زمان، مظاهر و مسائل دینی با اندک تغییراتی تداوم یافته است.
به عنوان نمونه اشاره‌ای می‌کنم به نقد نورمن گیسلر به برداشت آلبر کامو در کتاب طاعون در باره خدا و مساله شر که پیش از این در یادداشتی به نام "خدا وجودی خیرخواه" قلمی شده بود.
بخش چهارم کتاب فلسفه دین به مسأله شر اختصاص دارد. گیسلر در بحث پایانی ماهیت مسئله شر به وجه فیزیکی آن اشاره نموده است و در نقد کتاب طاعون آلبرکامو می‌نویسد:
پیداست که همه شرور، نتیجه اختیار انسان نیستند و حتی شر فیزیکی که از اراده ی آزاد ناشی می‌شود با مداخله الهی می‌توانست خنثی گردد. ولی اگر خداوند به این شر فیزیکی راه داده باشد، آن وقت اقدام بر ضد مقاصد خداوند با مقاومت در برابر شر فیزیکی از سوی انسان‌ها کاری غیراخلاقی خواهد بود. شاید بیان این مسئله توسط کامو برای همه به خوبی شناخته شده باشد. او، در نقل داستان طاعونی که موش‌ها به شهر آوردند، چنین استدلال می‌کند.
 1- یا باید دست به دست پزشکان داد و با طاعون جنگید یا باید با زهد زاهد همراه شد و با طاعون مقابله نکرد.
 2- ولی نجنگیدن با طاعون عملی ضد انسان دوستانه است.
3- و از سویی جنگیدن با طاعون جنگیدن با خدایی است که این بلا را فرستاده است.
4- بنابراین، اگر انسان دوستی به حق باشد، خداباوری باطل است.
شایسته‌ترین پاسخ مکتب خداباوری، انکار و نفی مقدمه سوم است. خداباور مسیحی معتقد است که طاعون بلایی همه‌گیر است و این طاعون، خود طاعون گناهی است که ناشی از سوء استفاده از اختیار است. بنابراین مسیحیان باید بر ضد طاعون اقدام کنند نه صرفاً بر ضد نتایج آن، بلکه بر ضد علت آن. هر دو کار را کردن اخلاقاَ رواست، ولی مهم‌ترین کار این است که ما به جز معالجه نشانه های بیماری به اقدام‌های بیشتری نیز دست بزنیم. خود بیماری مرگبار باید درمان شود. درست همین جاست که صلیب مسیح و عشق حقیقی به انسانیت منبعث از آن، عنصر ذاتی درمان به حساب خواهند آمد. همین است که فرد مسیحی به شدت به طور مؤثر بر ضد طاعون اقدام می کند، یعنی با حمله به ریشه و منشأ آن در انتخاب اختیاری، سرکشی علیه خداوند توسط انسان و طاعونِ گناه را به عهده خویش گرفتن. کوتاه سخن آنکه طاعون در نهایت معلول اراده خود انسان است و از این رو اقدام برضد آن اقدام بر ضد خدا نیست، بلکه اقدام به نفع خداوند و بر ضد گزینش‌های گناه آلود انسان است. معالجه نشانه‌های بیماری، عملی ناشی از مروت و ترحم است و اعمال ناشی از ترحم، اعمال خداپسندانه‌اند. معالجه طاعون اقدام اساسی ناظر به عشقی رهایی بخش است که این نیز عملی است در راه خدا.(21)
نکته اساسی که امروز ذهن هر ایرانی را به خود مشغول داشته، التقاط و امتزاج امر دین با سیاست است و تصور می‌رود تضعیف سیاست منجر به تقلیل دیانت می‌شود. اما تاریخ مسلمانان گواه است که هرگاه حاکمان و سیاستمداران، دین را ابزار قدرت کردند با فرو افتادن آن حکومت‌ها دین همچنان پابرجا مانده است. مگر عباسیان و صفویان در دوران طولانی قدرت خویش از دین استفاده ابزاری نکردند ولی سرانجام چه اتفاق افتاد؟ از طرفی بر فرض پذیرش همراهی دین و قدرت، پاره‌ای از کارکرد دین در حوزه سیاست خرج می‌شود. برخلاف آنچه که نیچه و میشل فوکو اندیشیده‌اند،(22) بنیادهای فکری و فلسفی دین معطوف به قدرت نیست. مباحث نظری دینی، وابسته به نهادها و مؤسساتی است که به بازتولید اندیشه می‌پردازند و کار اصلی این نهادها پاسخ دهی به چالش‌های فکری و مذهبی‌ای است که بر اساس رویدادهای روزمره و یا وقایع غیر مترقبه‌ای چون کرونا اتفاق می‌افتد. از این رو نگارنده سخت معتقد است این مؤسسات باید چاره‌جویی کنند و بر اساس سؤال‌ها و چالش‌ها به بررسی و علل بروز این حوادث و تحلیل دقیق دینی آن بپردازند. تاریخ فکری بشر نشان داده است که تحلیل‌های سطحی و عوامانه در بستر زمان رنگ می‌بازند(23) و پاسخ های متقن و مستدل باقی می‌مانند‌.
استفاده از سنت ستبر دینی و علمی گذشته می‌تواند راهنمای خوبی در مواجهه با پدیده‌های جدید و روزآمد باشد. رویکردهای عرفانی و کلامی و فلسفی و فقهی به دین حکایت این معناست که در دوره‌های مختلف هر کدام از اینها با توجه به بروز و ظهور مسئله‌ای برجسته شده‌اند. یعنی در هر دوره تاریخی یکی از جنبه‌های دینی بر دیگر جنبه‌ها پیشی گرفته و افراد به آن توجه بیشتری نشان داده‌اند.
از طرفی ظهور و گسترش پدیده‌ای چون علم تجربی در چند سده اخیر گاه به رویارویی و درگیری با دین منجر شده است اما بر اساس اندیشه‌های هرمنوتیکی و فلسفه زبان، این رویارویی ناشی از دو کارکرد زبانی این دو پدیده بوده است.(24) یعنی هر کدام از زبان علم و زبان دین کارکرد خاص خود را دارند و باید به جا مصرف شوند.(25) طبیعتاً در مواجهه با ویروس کرونا این علم تجربی است که باید پاسخگو باشد چرا که تشخیص آن هم بر عهده دانش پزشکی است ولی از آنجا که عوامل ایجاد این ویروس بر دانش تجربی مکشوف نشده است گاه با تحلیل‌های غیرپزشکی و غیر علمی مواجه می‌شویم. از سوی دیگر بروز یک ویروس در سیستم حیاتی و زیستی آدمیان هم اختلال ایجاد می‌کند و توصیه به خانه‌نشینی و قرنطینه اقتضاءات خاص خود را دارد، بنابراین در مناسبات اجتماعی و خانوادگی، ما با مشکلات مواجه می‌شویم و برای برون رفت از این مشکلات باید دین‌شناسان، جامعه‌شناسان، روان‌شناسان و هنرمندان به عرصه حضور فعال یابند و اختلالات تربیتی و اجتماعی را رصد نموده و راهکارهایی را ارائه دهند.
با خانه‌نشینی آدمیان مراسم و مناسک اجتماعی دین نیز با چالش روبرو می‌شود به گونه‌ای که مساجد و محافل مذهبی به تعطیلی کشیده می‌شود و اماکن مذهبی کارکرد پیشین خود را از دست می دهند و عبادات شکل فردی به خود می‌گیرند. اما تجربه تاریخی به ما می‌گوید موارد زیادی در طول تاریخ اتفاق افتاده است که اماکن مذهبی به صورت موقت تعطیل شده‌اند و پس از رفع موانع دوباره به کار خود ادامه داده‌اند.
چکیده آن که به رغم ناملایماتی که در عرصه‌های مختلف فکری و اجتماعی بروز می‌کند اما پس از عبور از بحران کرونا ما به نوعی تعادل در جنبه های مختلف دینی و اخلاقی می رسیم و زندگی آدمی تداوم می‌یابد.
------------------------------  
1-اصطلاحی در اصول فقه برای تمییز صحیح از ناصحیح است.
2-مثنوی دفتر پنجم بیت 3217
3- در کتاب خدا و آخرت هدف بعثت انبیاء
4- سخن مشهور مارکز که هر فردی باید اثری از خود به جای بگذارد حتی به کاشتن یک نهال درخت
5- در این‌باره کتابهای فراوانی نوشته شده که می‌توان از فلسفه دین جان هیک و نورمن گیسلر نام برد.
6- مثلا تاریخچه دین‌شناسی تطبیقی، اریک جی شارپ، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی
7- کتاب متون مقدس بنیادین از سراسر جهان، میرچاه الیاده، ترجمه مانی صالحی علامه
8-روان‌شناسی دین تألیف دکتر محمد دهقانی
9-جامعه‌شناسی دین، ملکم همیلتون با ترجمه محسن ثلاثی
10-اخلاق دین‌شناسی اثر ابوالقاسم فنایی
11- کتاب معرفت دینی، صادق لاریجانی
12-کتاب علم و دین، ایان باربور، ترجمه بهاالدین خرمشاهی
13- نمونه‌های تاریخی بسیاری می‌توان مثال زد چون وضعیت دین پس از حمله مغول به جهان اسلام
14- جمله مشهور شهید مرتضی مطهری
15-کتاب الملل و النحل علامه شهرستانی گواه بارزی در بروز نحله‌ها و فرقه‌های مختلف در دین است.
16- امروزه کتابهای بسیاری در این زمینه به چاپ رسیده است.
17- مصاحبه اخیر یوال نوح هراری مورخ معاصر یهودی با صادق صبا
18- برخی این حمله را به کشورگشایی خلیفه دوم نسبت می‌دهند و عده ای بر آنان‌اند که قبلا ایرانی‌ها تعرضاتی به اعراب داشته‌اند و این حمله در پاسخ به آن بود.
19- گفته‌اند که برادر دکتر زرین کوب به او این توصیه کرد.
20- دو صفحه پایانی کتاب اشارتی به کتاب دو قرن سکوت دارد.
21- فلسفه دین ص465
22- در کتاب اراده معطوف به قدرت و اراده به دانستن
23- مانند تحلیل‌هایی که برای درمان کرونا در قالب طب سنتی و اسلامی در فضای مجازی منتشر می‌شود.
24- بازی زبانی به تعبیر ویتگنشتاین
25- کتاب علم و دین باربور در این باره رهگشاست.