گزارش نشست علمی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی شیوع ویروس کرونا در ایران

گزارش فرهنگی
گزارش نشست علمی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی شیوع ویروس کرونا در ایران
شماره یک
تاریخ انتشار: 25 اسفند 1398
انتشار محدود (ویژه مدیران فرهنگی جهاد دانشگاهی سراسر کشور)

گزارش نشست علمی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی شیوع ویروس کرونا در ایران
نشست «بررسی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی شیوع ویروس کرونا در ایران»، به‌صورت ویدئوکنفرانس و با همکاری معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی و شورای عالی انقلاب فرهنگی، با حضور دکترسید سعیدرضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، دکتر عیسی علیزاده، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی، دکترسید ضیاء هاشمی، مدیرعامل خبرگزاری ایرنا، حجت‌الاسلام دکتر غلامرضا صدیق اورعی، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی، حجت‌الاسلام دکتر سیدمحمد هاشمیان، دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و دکتر موسی عنبری، دانشیار دانشگاه تهران چهارشنبه، ۲۱ اسفند ماه 1398 در معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی برگزار شد.
به باور بسیاری از صاحب‌نظران، ایرانِ پس از کرونا (و شاید بتوان گفت، جهانِ پس از کرونا) ایران (و جهان) دیگری خواهد بود.
در این شرایط نحوه مواجهه فرهنگی و رسانه‌ای با موضوع شیوع کرونا در ایران، دغدغه بسیاری از اصحاب فرهنگ است. این نشست کوشید ابعاد فرهنگی، اجتماعی و رسانه‌ای موضوع را بررسی کند.

بروز اغتشاش‌های رسانه‌ای در کنار بحران کرونا؛ زیرساخت فضای دوم را فراهم کنیم
دکترسیدسعیدرضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در این نشست ورود جدی‌تر به فضای دوم (فضای مجازی) را اولین بستری دانست که شیوع کرونا فراهم کرده است و گفت: فرهنگ در بستر روابط اجتماعی شکل می‌گیرد، اما امروز ارتباط مردم تحت تأثیر شیوع کرونا مختل شده است و حتی ارتباط انسان با محیط زیست و اشیاء نیز به مخاطره افتاده است، بنابراین با بحران ارتباط مواجه هستیم که این مسئله ما را وارد فضای دوم کرده است.
وی توجه بیشتر به موضوع سلامت الکترونیک در تشخیص و درمان بیماری‌ها و حتی مراقبت‌ از بیماران با استفاده از ربات‌ها و توجه جهانی به مسئله دورکاری را از دیگر پیامدهای شیوع کرونا در جهان برشمرد و گفت: همه این چالش‌ها باعث ورود جدی‌تر ما به فضای دوم شده است و باید بدانیم که در فضای دوم چه اتفاق‌هایی رخ خواهد داد و لازم است به سیاست‌های فرهنگی توجه کنیم.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی حضور بیشتر افراد در خانه‌ها را موجب افزایش مشارکت آنها در شبکه‌های اجتماعی و تولید و به اشتراک‌گذاری مطالب در این فضا دانست و گفت: مردم به دنبال ساختن کلیپ‌ها و نشر و بازنشر گسترده مطالب هستند که همین مسئله منجر به ایجاد بحران رسانه‌ای شده است، به نحوی که سازمان بهداشت جهانی در کنار بحران شیوع کرونا از بحران رسانه‌ای این بیماری سخن می‌گوید، چرا که رسانه‌ها قدرت ساختن دروغ‌های بزرگ و ترس‌های بزرگ را در چنین بحران‌هایی دارند.
وی از بروز اغتشاش‌های رسانه‌ای در شرایط کنونی سخن گفت و افزود: دشمنان ایران نیز با عقده‌گشایی گسترده‌ای در حال ایجاد نوع جدیدی از ایران‌هراسی هستند تا در جامعه ایجاد نگرانی کنند. همین اغتشاش‌های رسانه‌ای موجب شده که بسیاری از کشورها برای دروغ‌ها و ایجاد هراس در مردم مجازات‌های سنگین تعیین کنند. رئیس قوه قضائیه ایران نیز از اندیشیدن تمهیداتی در این خصوص سخن گفته‌اند که البته نشان می‌دهد قوانین لازم را برای مقابله با این مسئله نداریم.
عاملی با ذکر اینکه حدود ۱۸ سال است که از وارد شدن به فضای «دو فضایی شدن» صحبت می‌کنیم، گفت: فضای دوم به موازات فضای اول اهمیت کانونی دارد و هرچه بعد از ظهور اینترنت به جلو رفتیم، این فضا در حوزه فرهنگ، رسانه، زندگی روزمره، سبک زندگی و... پررنگ‌تر و پرسیطره‌تر ظهور کرده و حتی مفهوم حکمرانی را تغییر داده است. فضای دوم فضایی جدی است و چالش کرونا فرصتی را برای ما ایجاد کرده است که در مورد فضای دوم به صورت قطعی‌تر، الزام‌آورتر و سیستمی‌تر کار کنیم.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به دورکاری برخی از مشاغل گفت: سازمان امور اداری و استخدامی به بیان این مطلب اکتفا کرد که نهادها می‌توانند دورکاری کنند. این کافی نیست و الزامات آئین ‌نامه‌ای، استانداردها، زیرساخت‌های فناوری و ... باید برای این امر فراهم می‌شد.
عاملی به مخاطرات موجود در آموزش از طریق اینترنت پرداخت و گفت: مشکلِ به‌وجودآمده موجب شد این مخاطرات مشخص‌تر شود و نشان داد که ما آمادگی لازم را برای این کار نداشته‌ایم.
وی با اشاره به این موضوع که حتی اگر تا تابستان شیوع کرونا کاهش پیدا کند، همچنان مشکلات مربوط به ترافیک و آلودگی هوا باقی هستند، گفت: بنابراین نیاز داریم حداقل برای فوریت‌های اجتماعی، زیرساخت‌های لازم فرهنگی، فناوری و قوانین و مقررات فضای دوم را فراهم کنیم.

کرونا و فرصت رسانه‌های ایران برای بازسازی اعتماد مردمی و سرمایه اجتماعی
دکتر سید ضیاء هاشمی، مدیرعامل خبرگزاری ایرنا گفت: شرایط موجود فرصتی برای آموزش عمومی و افزایش انسجام اجتماعی برای رسانه‌ها ایجاد کرده و مردم متوجه می‌شوند که سرنوشتشان به جامعه گره خورده است و در این شرایط، عملکرد زبان مشترک که رسانه‌ها هستند، جایگاه بالاتری پیدا می‌کند.
هاشمی با تأکید بر اینکه از تنوع رسانه‌ها گریزی نیست، گفت: رسانه‌های ما به‌ویژه رسانه ملی رقیب دارد و باید این تنوع و رقابت را پذیرفت و نمی‌توانیم در این شرایط به رسانه‌های رسمی و ادبیات رسمی اکتفا کنیم.
وی با اشاره به رخ‌دادهایی که چند ماه گذشته اتفاق افتاد و همه رسانه‌ها به بیان و تکرار یک دیدگاه پرداختند، گفت: همین مسئله موجب شد مردم به سراغ سایر رسانه‌ها بروند و اعتماد اجتماعی آسیب ببیند، اما بحران موجود فرصتی برای تقویت و بازگشت اعتماد و سرمایه اجتماعی فراهم می‌کند. البته نباید هیچ گروه از مخاطبان را نادیده گرفت و با هر گروهی که سلامت جسمی و روانی جامعه را به چالش می‌کشد، ارتباط برقرار کرده و مشارکت همه را جلب کرد.
هاشمی اضافه کرد: در شرایط کنونی اینکه سیاست رسانه‌های ما مبتنی بر شفافیت و جلب اعتماد عمومی باشد و اطلاع‌رسانیِ به‌هنگام صورت گیرد، تعیین‌کننده است.
وی با اشاره به اینکه در بحران‌های بزرگ، رویکردهای فکری و فرهنگی به محک گذاشته شده و نگرش‌های جدید شکل می‌گیرد، گفت: با توجه به اینکه هزینه کنش‌ها و موضع‌گیری‌ها کمتر و انگیزه شخصی و فردی کنشگران بیشتر شده، ارائه نظرات و موضع‌گیری‌ها نیز در جامعه افزایش یافته است.
 مدیر عامل خبرگزاری ایرنا در جمع‌بندی سخنان خود گفت: فرهنگ‌سازی در بحران امکان‌پذیرتر است، چرا که مردم آمادگی پذیرش مباحث را دارند. البته امروز دیگر مردم رسانه‌ مونولوگ نمی‌خواهند و به دنبال شنیده‌شدن صدای خودشان هستند که همین مسئله مشکل صداوسیمای ما است. صداوسیما بخشی از ظرفیت خود را از دست داده است و چون اولین خبر شیوع کرونا وقتی منتشر شد که فردی فوت کرد، پس در پیشگیری و اطلاع‌رسانی‌های مربوط به آن تأخیر داشته‌ایم و ساده‌سازی قضیه موجب آسیب‌دیدن اعتبار صدا و سیما شده است.
هاشمی از لزوم حفظ کرامت انسان‌هایی که در اثر کرونا فوت کرده‌اند، هنگام تدفین سخن گفت و افزود: عدم برپایی مراسم‌ سنتی تدفین از نظر روحی به خانواده‌های متوفیان صدمه زده است و باید برای این مسئله نیز فکری کرد.

اولین چهره آشکار شیوع کرونا
حجت‌الاسلام غلامرضا صدیق اورعی، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی، اختلال در نظم رایج جامعه را اولین چهره آشکار شیوع کرونا در کشور دانست و گفت: این اتفاق فرصتی برای مطالعه هنجارها و شیوه زندگی رایج مردم و پیامدهای تغییر این شیوه است. اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، مسئولان فرهنگی می‌توانند کاری کنند که رفتارهای نادرست فرهنگی اصلاح شود.
وی با طرح پرسش‌هایی اظهار کرد: حال که حضور مردم در کنار خانواده‌ها بیشتر شده آیا می‌توان کاری کرد بعد از پایان مشکل، این حضور تداوم داشته باشد؟ اکنون به‌ناچار اعتماد مردم به رسانه‌ها و وزارت بهداشت بیشتر شده آیا می‌توان کاری کرد این اعتماد تداوم داشته باشد؟ برخی شکاف‌ها در برگزاری مناسک و مراسم مذهبی ایجاد شده آیا می‌توان راهی برای مرتفع کردن آن یافت؟
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی در ادامه خواستار توجه به یافتن پاسخ‌های درست به این پرسش‌ها شد و گفت: اشتباه ما این بوده که دچار تأخیر در اقداماتمان هستیم و برنامه‌های نشاط‌آور یا سایر اقدامات لازم را با کندی برای خانواده‌ها ترتیب می‌دهیم.
وی افزود: اتفاق رخ‌‎داده فرصت خوبی برای جمع‌آوری آراء و توجه به نظرات گروه‌های مختلف است. دائماً حرف‌های ما با واقعیت سنجیده می‌شود، پس باید شفاف‌تر و منسجم‌تر عمل کنیم. همچنین نباید پیام‌های رسانه‌های ما محدود به پیام‌های بهداشتی باشد و باید سایر مباحث مرتبط با این ویروس را دید.
وی بر ضرورت تمرکز بر روابط اجتماعی دیجیتال از نوع روابط گرم ، ترویج روابط از نوع دوم، اصلاح ضعف‌ها و حرکت به سمت حکمرانی خوب و ادامه دادن همین مشی پس از بحران کرونا، تأکید کرد.

بر اساس واکنش مردم در بحران‌ها، سیاست‌گذاری رسانه‌ای انجام دهیم
موسی عنبری، استاد دانشگاه تهران نیز طی سخنانی با اشاره به اینکه در خصوص رفتارشناسی ایرانی‌ها در زمان اپیدمی‌ بیماری‌ها اطلاعات زیادی نداریم، گفت: البته در مورد رفتار مردم در هنگام بلایای طبیعی اطلاعاتی داریم که می‌توانیم با این اطلاعات مردم را شناخته و سیاست‌های رسانه‌ای را مبتنی بر رفتار مردم تنظیم کنیم.
وی ادامه داد: مردم ما در بحران‌ها مضطرب شده، عجله می‌کنند و دچار احساس ناامنی می‌شوند، در حالی که در برخی کشورها سعه صدر مردم بیشتر است و مردم سعی می‌کنند بیشتر کنار هم باشند.
عنبری افزود: مردم ما تجربه جمع‌گرایی زیادی دارند و با جمع‌گرایی بر ترس خود غلبه می‌کنند، اما کرونا چنین جمع‌گرایی را نمی‌طلبد، پس در طراحی سیاست‌های رسانه‌ای باید به این تناقض مهم توجه کرد.
وی تصریح کرد: سیاست رسانه‌ای ما باید معطوف به افزایش سرمایه اجتماعی باشد، چرا که اعتماد مردم کاهش یافته است و سرمایه اجتماعی کشور بالا نیست.
موسی عنبری گفت: وقتی مردم دچار اضطراب هستند، نمی‌توانند رسانه معتبر را از غیرمعتبر تشخیص دهند و فقط به دنبال خبرهایی هستند که آنها را از بحران خارج کند. منتظر خبر در ساعت‌های خاص هم نمی‌مانند، پس فضا برای ارائه نظرات تعدادی زیادی از افراد باز می‌شود که در چنین شرایطی مدیریت سیاست‌های رسانه‌ای بسیار مهم است.
وی هشدار داد: اخبار ضد و نقیض و وعده‌های عملی‌‎نشده مثل توزیع ماسک بین مردم موجب افزایش بی‌اعتمادی مردم می‌شود. باید از بحران فرصت ساخت؛ اکنون مردم همچنان پای تلویزیون می‌نشینند تا اخبار کرونا را گوش کنند و این فرصتی برای تقویت اعتماد اجتماعی است. البته رسانه‌ها باید از اطلاع‌رسانی به سمت فرهنگ‌سازی پیش بروند.
عنبری اضافه کرد: رسانه‌ها باید سازمان‌های مردم‌نهاد و NGOها را نیز تقویت کنند. در بحران موجود هم‌صدایی رسانه‌ها مهم است، اما آشفتگی خبری باید کاهش پیدا کند و اطلاع‌رسانی ما به سمت فرهنگ‌سازی برود.

بازخوانی مفهوم دوگانه عاملیت و خادمیت در روزهای کرونایی
حجت‌الاسلام سیدمحمد هاشمیان، در تحلیل عملکردها در مواجهه با شیوع کرونا، از دوگانه عاملیت و خادمیت سخن گفت و افزود: عملکرد دولتمردان و مردم در فضای عمومی می‌تواند عاملیت یا خادمیت باشد. در عاملیت سود شخصی برای افراد مهم است اما در خادمیت منافع اجتماعی محور کنش‌های افراد قرار می‌گیرد و رفتارها را شکل می‌دهد.
وی تصریح کرد: دولت و جامعه‌ای که براساس الگوی خادمیت شکل گرفته در بحران‌ها رفتاری متفاوت از دولت و مردمی دارد که کنش‌هایشان مبتنی بر عاملیت است.
دانشیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) اضافه کرد: در عرصه پزشکی به نظر می‌رسد ثابت شده که عده فراوانی از پزشکان و کادر درمانی مبتنی بر خادمیت رفتار می‌کنند. در نظام دینی ما نیز آمده است که گوهر و جوهر هر انسانی در بحران‌ها شناخته می‌شود.
وی بر اهمیت مدیریت افکار عمومی در بحران‌هایی مانند شیوع کرونا تأکید کرد و گفت: باید تصویر کرونا در ذهن مردم در عین واقع‌گرایانه بودن، هراس ایجاد نکند و به جامعه لطمه نزند ولی به نظر می‌رسد بازنمایی کرونا در ذهن مردم (براساس دیگاه ژان بودریار که از واقعیت حاد سخن گفته است) بازنمایی حاد واقعیت رخ داده و این تلقی خطراتی را برای جامعه در پی دارد.
حجت‌الاسلام هاشمیان نگاه متوازن رسانه‌ای را بسیار مهم ارزیابی کرد و گفت: امید دادن به جامعه بسیار مهم است و در شرایط موجود باید فعالیت‌های جهادی و بسیج عمومی برجسته شود.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به تقابلی که برخی مدعی هستند بین شیوع ویروس و دین‌داری در جامعه به وجود آمده است، اشاره کرد و گفت: هیچ دینی به اندازه اسلام بر جایگاه عقل و اندیشه‌ورزی تأکید نکرده است. اما مناسکی‌شدن دین‌داری در ایران، موجب شده دین‌داری در مقابل کرونا آسیب‌پذیر به نظر بیاید. البته بدون مناسک هیچ دینی قابل تصور نیست اما بسنده‌ کردن دین‌داری به مناسک موجب تهدید دین‌داری شده است و باید مناسک را به سمت درک مفهوم مناسک دینی سوق داد.
وی  افزود: رسانه‌ها تصویری فست‌فودی را ایجاد می‌کنند و بُعد عقلانی دین در هنگام رسانه‌ای شدن به محاق می‌رود که لازم است به شدت بر این مسئله کار کنیم و از همین اتفاق برای نمایش عقلانیت دین اسلام و نظام جمهوری اسلامی بهره جوییم.
حجت‌الاسلام هاشمیان گفت: بسیاری از رفتارها در جامعه ما مبتنی بر عاملیت بوده نه خادمیت و شرایط به‌وجودآمده فرصتی برای نشان‌دادن خادمیت است. البته خادمیت فقط به دولتمردان بازنمی‌گردد، وقتی شاهد احتکار هستیم این یعنی در مردم هم بحث عاملیت را داریم.
دانشیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) چالش بزرگ اوقات فراغت و مدیریت آن و آموزش بازی‌های خانوادگی از سوی رسانه‌ها به مردم را خاطرنشان کرد و گفت: اگر نمی‌توانیم به اماکن زیارتی برویم، می‌توانیم به کمک دوربین حرم‌ها را به خانه‌ها بیاوریم و فضای معنوی در خانه‌ها ایجاد کنیم.
وی تأکید کرد: معنی‌بخشی به بحران کرونا در ایران اسلامی باید متفاوت از چین باشد. واژه ابتلا به معنی آزمون الهی است و این ابتلا سنت الهی برای همه جوامع است. اگر قائل به این هستیم که خداوند جهان را مدیریت می‌کند باید به این مسئله هم که ابتلا به آزمون‌ها برای همه جوامع رخ می‌دهد، قائل باشیم.
هاشمیان دعا، صبر و شکر را هنگام ابتلا متذکر شد و گفت: البته این توجه به معنی بی‌توجهی به مسائل علمی و بهداشتی نیست، بلکه معنی‌بخشی به این شیوع موجب مواجهه عقلانی با آن می‌شود.