نقش زنان در مدیریت و مقابله با پیامدهای انتشار ویروس کرونا در ایران

نیمی از جمعیت جامعه جهانی را زنان تشکیل می‌دهند؛ بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده توسط آکسفام ( بزرگترین سازمان بین‌المللی امدادرسانی برای ریشه‌کن‌کردن فقر، گرسنگی و بی‌عدالتی)، زنان دنیا بیش از 66% کار در جهان را به عهده دارند. آنها حدود 50% غذای جهان را تولید می‌کنند اما 10% درآمد و تنها 1 % دارایی جهان سهم‌شان شده است. اطلاعات منتشر شده نشان می‌دهد که ویروس کووید- 19 بیشتر مردان را اسیر خود کرده است. باید دانست که بر اساس آمارهای بهداشت جهانی در زمان شیوع بیماری‌ها این زنان هستند که در معرض خطر بیشتری قرار دارند. مثلاً شیوع بیماری ابولا در سال 2014 موجب افزایش میزان مرگ و میر مادران در جهان شد. اینبار نیز پس از شیوع ویروس کرونا زنان باردار در معرض خطر جدی‌تری نسبت به سایر مبتلایان قرار دارند.
در دهه‌های اخیر در ایران زنان همزمان با افزایش دانش و آگاهی سایر همجنسان خود در جهان، توانسته‌اند سهم بزرگی را در دایره فهم اجتماعی و تصاحب موقعیت‌های مختلف در جامعه کسب کنند. همچنین افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و افزایش وسعت آگاهی و دانش آنان موجب اثربخشی بیشتر در جامعه و خانواده شده است. این امر و این تحول ذهنی موجب شده زنان بتوانند تا در صورت نیاز (مانند این روزها که دنیا با فراگیری بحران انتشارکرونا دست و پنجه نرم می‌کند)؛ با برخورداری از استراتژی‌های زنانه در ساحت‌های مختلف پزشکی، اجتماعی، روانشناختی، اقتصادی، خانوادگی و آموزشی و بحرا‌ن‌های ناشی از آن اثرگذار شده و نقش‌آفرینی بی‌بدیلی در مدیریت و مقابله با پیامدهای آن از خود نشان دهند. به این ترتیب جامعه به صورت عملی و عینی پیامدهای افزایش آگاهی و مهارت و مشارکت زنان را لمس می‌کند و از این پس از آن به عنوان یک سرمایه اجتماعی و فرهنگی که قبلاً مغفول مانده بهره می‌برد.
زنان حاملان نقش‌های متنوع
آنچه جامعه از زنان شناخته این است که، زنان همواره قادر به ایفای نقش‌های چندگانه اجتماعی بوده اند. از این رو در بحران‌ها نیز نقش و حضور آنان در مواجهه و مدیریت بحران‌ها با بهره‌گیری از همین تنوع نقش قابل تامل است. ایفای نقش‌های مختلف زنان هم در خانواده و هم در جامعه شاه‌کلید مدیریت مهار بحران کروناست. به‌طوری‌که زنان در اثر اهمیت ویژه‌ای که برای نهاد خانواده قائلند می‌توانند در زمان بحران‌ها و خطراتی که جامعه و خانواده‌شان را تهدید می‌کند بدون در نظر گرفتن هر گونه محدودیت جغرافیایی، سیاسی، نژادی و ... نقش‌آفرینی کنند.
 آنها به‌دلیل برخورداری از عواطف عمیق‌تر یا وجود احساس مادری در حفاظت از فرزندان سریعتر و قوی‌تر عمل می‌کنند. در خانواده نیز زنان با روحیه مسئولیت‌پذیری و توان مراقبتی هم حافظ سلامت اعضای خانواده خود هستند و هم در صورت بیماری و ابتلای عضوی از خانواده به پرستاری از او همت می‌گمارند. چنانکه گفته شد با ارتقاء سطح تحصیلی زنان امروزه تعداد زیادی از کادر پزشکی و پرستاری در بیمارستان‌ها را زنان تشکیل می‌دهند و به عنوان کادر درمانی در بیمارستان‌ها در نقطه اصلی مقابله با این بحران قرار گرفته‌اند. همچنین گروه دیگری از همین زنان تحصیلکرده با پذیرش نقش آموزگاری و خدمت در کادر آموزشی در روزگار قرنطینه و تعطیلی مدارس و دانشگاهها موجب عدم توقف فرآیند آموزش در کشور شده‌اند. دسته دیگری از آنان که اتفاقا تعدادشان هم کم نیست فارغ از سن و سال و مدرک تحصیلی با استفاده از ظرفیت‌های جامعه مدنی مبادرت به تشکیل گروه‌های محلی نموده‌اند و در امر تهیه ماسک یا ضدعفونی اماکن عمومی یا تهیه اقلام برای نیازمندان به ایفای نقش می‌پردازند.

زنان در شمار رهبران جهان
در پی جهانگیرشدن ویروس کووید – 19 دولت‌ها بر آن شدند تا با استفاده از همه ظرفیت ها و ابزارهای ممکن به مقابله با شیوع این ویروس و حفاظت از شهروندان خود بپردازند. بر اساس گزارش اتحادیه بین‌المجالس که در سال 2018 منتشر شده است از مجموع 153 رهبر منتخب کشورهای جهان تنها 10 نفر آنان زن بودند در عین حال بررسی‌ها در کشورهایی که در آنها زنان در جایگاه‌های هدایت و رهبری مقابله با بحران شیوع کووید –  19 قرار داشتند موفقیت‌های بیشتری را نشان می‌دهد. به این ترتیب می‌توان گفت کشورهایی که با اعتماد به مدیریت زنان مقابله با بحران را به آنان سپردند توانستند با سرعت بیشتری بر بحران فائق آیند و موفق‌تر عمل کنند چرا که مدیران زن با صحبت‌های بی‌پرده و شفاف خود درباره چالش‌های این بحران توانستند افکار عمومی را بیشتر با خود همراه کنند همچنین به نظر می‌رسد این زنان به دلیل داشتن نقش مادری و مسئولیت خانواده درک بهتری از بیماری و مراقبت از بیماران را در عمل نشان داده‌اند. آنها در زمینه حمایت از بیماران تجربه و دانش بیشتری درباره مسائل بهداشتی و درمانی را در جامعه به اشتراک گداشته‌اند.
آمار ها نشان می‌دهد 70 % کادر بهداشت و درمان در جهان شامل پرستاران، پزشکان و بهیاران را زنان تشکیل می‌دهند در حالی‌که بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی (WHO) تنها 25 % آنها در رده‌های تصمیم‌گیری و سیاستگذاری حوزه سلامت قرار دارند و به همین دلیل عدم حضور کافی زنان است که در بسیاری از موارد انتقادات زیادی به عملکرد سازمان بهداشت جهانی در زمینه مهار شیوع کرونا وارد شده است. اعتماد به زنان در عرصه سیاستگذاری بحران شیوع کرونا از این جهت قابل اعتماد و نتیجه‌بخش است که زنان به دلیل وجود عواطف و درک مسائل انسانی، خانواده را بر مسائل اقتصادی و سایر مصلحت‌هایی که معمولا مردان سیاستمدار مد نظر دارند؛ ترجیح می‌دهند. زنان میتوانند در این مسائل تصمیمات عملی و اثربخش اتخاذ کنند. بر اساس بررسی‌های انجام شده پس از بحران انتشار ویروس کرونا در سازمان‌هایی که زنان در آنان تصمیم‌گیر نهایی هستند کارکنان آنها از مرخصی بیشتری استفاده کرده‌اند و در دولت‌هایی که مدیریت و سیاستگذاری این امر با زنان بوده امکان استفاده از اینترنت رایگان برای آموزش در اختیار شهروندان قرار گرفته است.
"روزی کمپبل" مدیر مؤسسه جهانی رهبری زنان در دانشگاه کینگز کالج لندن معتقد است: (روش رهبری در مردان و زنان امری ذاتی نیست؛ اما به دلیل نوع تعاملات اجتماعی ما، برای زنان قابل قبول‌تر است که به عنوان رهبر حس همکاری و همدلی بیشتری داشته باشند).

زنان مدیران خانه‌ها
حالا دیگر خانه امن‌ترین جای جهان برای حفاظت از جان افراد است پس بی تردید نقش اثربخش زنان در زمان بحران در خانواده‌های خود نیز همچنان کلیدی و حائز اهمیت خواهد بود.
با توجه به الزام شهروندان به قرنطینه خانگی در زمان بحران شیوع ویروس کووید – 19 توسط دولت‌ها در بسیاری از نقاط جهان، زنان توانسته‌اند با ایجاد نگرش مثبت و همدلی در میان اعضای خانواده موجب آرامش روانی افراد شوند. همچنین این ایام توانسته به عنوان فرصت مناسبی برای انتقال دانش و تجربیات آنان به فرزندان و سایر اعضای خانه به‌شمار رود.
اگر تاکنون به دلیل وجود مشغله‌های شغلی و آموزشی اعضای خانواده زمان کمتری را در کنار هم بودند اما حالا این فرصت موجب افزایش گفت‌وگوهای میان فردی در خانواده و استحکام روانی و عاطفی روابط در خانواده خواهد شد که محوریت و مدیریت آن با زنان است.

پیامدهای شیوع کرونا برای زنان
در دنیا زنان زیادی شغل‌های معلمی، نگهداری از کودک و پرستاری از سالمندان، حضور در کادر درمانی بیمارستان‌ها و ... را برگزیده‌اند در بسیاری از فرهنگ‌ها، زن و مرد در یک خانواده دارای استقلال مالی و دارایی‌های جداگانهای هستند. درآمد زنان شاغل به عنوان پشتوانه حفظ استقلال فردی برای این زنان بسیار با اهمیت است و از دست‌دادن شغل برای آنان می‌تواند اثرات منفی فراوانی در روابط خانوادگی و شخصی‌شان بر جای گذارد در عین حال بر اساس آمارهای جهانی 43 % از زنان به دلیل بر عهده‌داشتن وظایف خانواده و خانه‌داری امکان حضور در مشاغل تمام‌وقت را ندارند و به‌صورت پاره وقت کار می‌کنند اما همین آمار در مردان تنها 13 % است. شیوع بحران کرونا و قرنطینه اجباری خانگی موجب از دست‌رفتن تعداد زیادی از این مشاغل پاره وقت شده است چراکه بسیاری از کلاس‌های مدارس تعطیل و معلمان از کار بیکار شده‌اند و با ماندن والدین در خانه‌های خود دیگر به بسیاری از این مشاغل و استخدام این زنان نیازی نیست.
 پیش از شیوع کرونا در ایران، زنان حدود یک ششم بازار کار را در اختیار داشتند؛ به‌طوری که از جمعیت 24 میلیون و 446 هزا نفری شاغلان در کشور حدود 19 میلیون و 978 هزار مرد و تنها 4 میلیون و 467 هزار نفر آن را زنان تشکیل می‌دهند که با شیوع این بیماری تعداد زیادی از این زنان شغل‌های خود را از دست داده‌اند در نتیجه از بین رفتن یا تعطیلی کارهای پاره وقت این زنان هستند که آسیب بیشتری دیده اند چرا که علاوه بر از دست رفتن کار و فعالیت اقتصادی شان در جامعه استقلال مالی خانوادگی خود را نیز از دست داده اند و این امر علاوه بر مشکلات اقتصادی آنان را در برابر مشکلات خانوادگی نیز آسیب پذیرتر کرده است. همچون بسیاری از کشورهای دنیا در ایران نیز دولت بسته های حمایتی برای خانواده های آسیب دیده از بحران کرونا در نظر گرفته است.
معصومه ابتکار معاون رئیس جمهوری اسلامی ایران در امور زنان می گوید: " دسته کم 12 هزار زن سرپرست خانوار در ایران بدون هیچگونه پوشش حمایتی و بیمه ای زندگی می کنند که عواقب اقتصادی بحران کرونا ممکن است وضعیت آنان را بدتر از قبل کند. مشکلات اقتصادی هر چند می تواند موضوع قابل توجهی بر آن باشد اما می تواند در برابر سایر پیامدهایی که مستقیماً جامعه زنان را درگیر خود نموده است کم اهمیت تر باشد.

خشونت خانگی
 انتشار ویروس کووید – 19 در جهان موجب بروز تغییرات جدید و بعضا ناشناخته متعددی در جامعه شده است به نحوی که جابجایی ساعت کاری، تعطیلی مشاغل و قرنطینه اجباری خانگی موجب تغییر عادات روزمره و سبک زندگی مردم در خانه ها شده است برخی از این تحولات موجب بروز اختلافات و درگیری هایی میان زوجین می شود مثلاً در خانواده هایی که زوج هر دو کارمند و کمتر در محیط خانواده در کنار هم بوده اند یا در خانواده هایی که یکی از زوجین ( معمولاً مردها) شاغل و زن خانه دار است و ساعات کمی را در کنار همسر خود می گذرانده ، اکنون پس از مدتها ( یا شاید برای اولین بار ) این فرصت به وجود آمده که روزها و هفته های متوالی زن و مرد بدون امکان حضور در خارج از محیط خانه یا مسافرت یا ورود مهمان با هم زندگی کنند این شرایط جدید در وهله اول استقلال زنان در رسیدگی به امور منزل را تحت تاثیر قرار داده و در عین حال موجب بروز چالش در ارتباط بین زوجین و ایجاد خشونت خانگی اعم از دعوای لفظی یا فیزیکی شده است.
بر اساس گزارش های منتشر شده توسط سازمان ملل در ایام قرنطینه، خشونت علیه زنان در بسیاری از نقاط جهان بیش از 25 % افزایش یافته تا آنجا که دبیر کل سازمان ملل در توئیتی از سران کشورها برای مداخله و حل معضل امنیت زنان یاری خواسته است.
در ایران نیز بهزاد وحید نیا معاون مشاوره و امور روانشناختی بهزیستی از افزایش اختلافات زوج ها در ایام قرنطینه خانگی خبر داد. همچنین رضا جعفری سدهی رئیس اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی نیز اعلام کرده گزارش خشونت خانگی علیه زنان در ایران 20 تا 22 درصد در این ایام بیشتر شده است. هر چند باید به این نکته توجه کرد که اینگونه خشونت ها قبلاً هم در خانواده ها وجود داشته و الزاماً قرنطینه خانگی علت به وجود آمدن آن نبوده است؛ با تغییر شرایط زندگی افراد در پی شیوع ویروس کرونا، دیگر امکان کنترل شرایط و جدا شدن موقت از تنش بدلیل حضور در محل کار یا (به صورت کوتاه مدت) به بهانه دیدار دوستان و ... از بین رفته و این در خانه ماندن با توجه به تفاوت آستانه تحمل افراد موجب تشدید اختلافات و بروز تنش شده است از دیگر عوامل تشدید خشونت خانگی و تحت تاثیر قرار گرفتن زنان می توان به تغییرات و افزایش نقش چندگانه زنان در خانه اشاره کرد قرنطینه خانگی موجب افزایش بار مسئولیت زنان در خانه داری و امور روزمره منزل مانند آشپزی و نظافت و ... شده است همچنین زنان کارمند ممکن است ناچار باشند علی‌رغم تعطیلی ادارات و مرخصی اجباری برخی وظایف اداری و شغلی خود را به‌صورت دورکاری در منزل انجام دهند ضمناً مادران به دلیل تعطیلی مدارس در بسیاری از موارد مسئولیت آموزش فرزندان خود را در غیاب مدرسه و معلم بر عهده گرفته‌اند این فشارها موجب شکستن نقش سنتی و عادی و کلیشه‌ای قبلی زنان شده و آنان را تبدیل به افرادی چند شغله با ساعت کاری نامحدود کرده است. در موارد متعددی که مردان در خانواده حاضر به مشارکت و همکاری در این نقش‌ها نشوند یا به هر دلیل امکان آن را نداشته باشند این فشارها بر زنان مضاغف می‌شود.
 از بین‌رفتن فضای خصوصی در محیط خانه نیز یکی دیگر از عوامل افزایش فشارهای روانی به اعضای خانواده است که تخلیه این فشارها به روش‌های نادرست و افزایش خشونت در خانواده منجر می‌شود.
تعطیلی کسب و کارها به افزایش فشارهای اقتصادی منجر به خالی‌شدن سفره‌ها و تاثیر نامطلوب بر روابط زوجین و افزایش بروز خشونت و اختلال در روابط آنان بوده است .
خشونت خانگی در خانواده علاوه بر ایجاد اختلال در روابط زوجین، کودکان و خصوصاً دختران را هم در معرض آسیب‌های عاطفی و روانی و جسمی مانند سوء استفاده جنسی و ... قرار می‌دهد.
زهرا رحیمی مدیر عامل جمعیت امام علی (ع) در یک نشست آنلاین در فضای مجازی از افزایش ازدواج کودکان در پی شیوع کرونا در کشور خبر داده و گفته است: " در برخی از مناطق کشور مواردی از ازدواج اجباری برای کودکان به دلیل شرایط اقتصادی بعد از بحران کرونا گزارش شده است" وی همچنین درباره سوء استفاده از کودکان گفته است: "با این شایعه که تریاک از ابتلا به ویروس کرونا جلوگیری می کند برخی سودجویان با سوء استفاده از کودکان آنان را به بازار مواد مخدر کشیده‌اند". در ایران به‌دلیل عدم سازماندهی نهادهای مدنی حامی کودکان و مدافع حقوق زنان همچنین توسعه نیافتگی خدمات و حمایت‌های اجتماعی دولتی، از جمله تعداد معدود خانه‌های امن و اورژانس اجتماعی با افزایش خشونت‌های خانگی امکان کنترل، مهار یا مدیریت این‌گونه معضلات توسط دولت یا نهادهای اجتماعی وجود ندارد و در بسیاری ازموارد قربانیان در کنار عامل خشونت به زندگی ادامه می‌دهند.

بروز رفتارهای نژاد‌پرستانه و تبعیض‌آمیز و افراطی
بی‌شک طغیان هر نوع بیماری در جامعه موجب ترس و وحشت عمومی در میان مردم می‌شود از این رو به دنبال فراگیری ابتلا به ویروس کووید – 19 و گستردگی آن و طولانی‌شدن قرنطینه‌های خانگی رفتارهای افراطی و تبعیض‌آمیز که اغلب جمعیت‌های حاشیه‌نشین و محروم اقتصادی و اقلیت‌ها را قربانی می‌کند بروز و ظهور می‌یابند. مثلا به نوشته جراید نخست‌وزیر سابق ایتالیا در اظهار نظری ویروس کووید – 19 را (به غلط) به مهاجران آفریقایی نسبت داد یا ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا آن را ویروس چینی نامید. زنان به عنوان کسانی که از حمایت‌های اجتماعی کمتری نسبت به مردان بهره اقتصادی و روانی مواجه شویم هر چند به درستی و دقیق نمی توان در این زمینه سخن گفت اما از اتفاقات مثبت دوران پس از افول این بحران می‌توان به آشنایی افراد یا سازمان‌ها به ناکارآمدی‌های فردی و سازمانی خود اشاره کرد. به نظر می‌رسد افراد از ضعف‌های خود شناخت بهتری پیدا می‌کنند و از این جهت سبک زندگی و عادت‌ها و عقاید خود را تغییر می‌دهند. تجارب قبلی جامعه بشری نشان داده است که انسان‌ها پس از پایان همه‌گیری بیماری‌ها، دوران رشد و تعالی و تمدن و پیشرفت خود را آغاز می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود تغییرات بزرگی در توسعه علم و تکنولوژی و پیشرفت‌های پزشکی به‌وجود آید.

از دیگر سو، تاثیرات منفی کرونا در دوران پس از آن از جمله آسیب‌های اجتماعی و اختلالات روحی و روانی و تاثیرات اقتصادی که از خود در جامعه برجای می‌گذراند؛ می‌تواند بسیار عمیق و نگران‌کننده باشد.
افزایش وقوع جرم بر اثر فقر و بیکاری و اختلالات روانی از جمله خشم و اضطراب و افسردگی دامن افراد جامعه را فرا می‌گیرد. همچنین در جوامع سنتی‌تر که وابستگی‌ها و علائق خانوادگی مستحکم‌تری در بین افراد وجود دارد مانند ایران باتوجه به نحوه دفن نامتعارف و عدم سوگواری خانواده‌های قربانیان بیماری کووید -19 پس از افول بحران، آسیب‌های جدی بر اطرافیان و خانواده این متوفیان که عمدتا از زنان و کودکان هستند وارد می شود.
همچنین پیش‌بینی می‌شود دامنه اختلافات و مشکلات خانوادگی در زوجین پس از دوران قرنطینه اجباری خانگی خود را به‌صورت افزایش درخواست‌های طلاق در جامعه نشان دهد.
جهان در دوران پسا کرونا شاهد تغییر در اهداف سرمایه گذاری های اقتصادی تغییر ساختارهای سنتی و فعلی خانواده‌ها، تغییر در سیاستگذاری‌های بهداشتی، علمی، اقتصادی، آموزشی و تحول در ارتباطات اینترنتی و مجازی و تغییر در کیفیت سیستم‌های حمایت اجتماعی و اقتصادی و توسعه مشاغل خانگی خواهد بود.

در شرایط فعلی با بهره‌گیری از دانسته‌های آنچه تاکنون رخ داده است باید یرای مدیریت هر چه بهتر و کم آسیب تر این بحران حضور زنان در ساحت سیاستگذاری و تصمیم سازی‌های بهداشتی پررنگ‌تر شود و از عناصری صرفا اجرایی به عوامل سیاستگذار و تصمیم‌گیر ارتقا یابد.
باید بر این نکته پای فشرد که تلاش برای افزایش حضور زنان در موقعیت‌های رهبری و تصمیم‌گیری مساله‌ای در مورد برابری جنسیتی نیست بلکه ضرورتی است که جامعه جهانی در تجربه مواجه با جهانگیری ویروس کرونا به آن دست پیدا کرده و با نگاه ویژه به موضوع رهبری زنان و امکان ایجاد کسب سهم بزرگتر و مهم‌تر برای آنان در هدایت جامعه در مدیریت بحران‌ها موفق‌تر عمل خواهد کرد.

باید در نظر داشته باشیم که برای تحقیق و توسعه و موارد متنوع دیگری که در جهان در آنها به نوآوری نیاز است غفلت از نیمی از استعدادهای ذهنی و تجربی جامعه یعنی زنان موجب محرومیت همه جامعه از توانایی‌های آنان خواهد بود.

منابع:
-     دکتر آتوسا صادق پور، دکتر افسانه صمدزاده (1399) " پیامدهای روانشناختی دوران قرنطینه و راهکارهای افزایش بهزیستی روانشناختی در حین شیوع کرونا ویروس "
-    نگار اکبری زرگر، روانشناس سلامت(1399)" زندگی مردم در پسا کرونا چگونه خواهد بود؟ "
-    مهری طیبی‌نیا، جامعه شناس فرهنگی(1399)" روایتی از نقش زنان در مهار بحران کرونا"
-    خبرگزاری ایرنا(1398)" گزارش سنگربانی سلامت جامعه؛ سهم زنان در مهار بحران کرونا "
-    پابلو اوشوا (1399) " چرا رهبران زن در مهار ویروس کرونا بهتر عمل کرده اند؟ "
-    Helen Lewis ( March 19,2020), " The Coronavirus Is a Disaster for Feminism "
-    Erin Loos Cutraro (2020), "Women are Leading us through the Pandemic"
-    Jeremy Farrar(3 Apr 2020), "Why we need women's leadership in the COVID-19 response"