افق شایستگی‌ها، مسأله کرونا و تدبیر عالمانه
علیرضا کلانتر مهرجردی
ویروس کرونا به عنوان یک پدیدار جدید، اسباب بازاندیشی و شکل‌گیری گفت‌وگوهایی در عالم گیتی گشته است. اجمالا در یک صورت‌بندی گفتمانی، عده‌ای این ویروس را مبدا تغییرات خُرد و به عبارتی نقد و اصلاح در وضعیت‌های جاری قلمداد کرده و در رویت و پیش‌بینی اثرگذاری آن، جانب احتیاط را در تحلیل می‌گیرند من جمله اینکه در نظم آموزشی، آموزش مجازی به عنوان مسیر جدید طرح می‌گردد. در طرف مقابل عده‌ای با اصرار بر مفهوم تحول و گسست، جهان پس ازکرونا را عالمی متفاوت و دارای فاصله جدی، با قبل آن می‌پندارند که به شکل بنیادی وضعیت‌های حال را دگرگون خواهد ساخت من جمله از تغییر در نظم جهانی و... دراین افق گفته می‌شود. فارغ از هرگونه سوگیری نسبت به این دو جهت گفتمانی، و به فرض اینکه نوش یک جرعه آب، از وعده دریا غنیمت است! اینکه این پدیده با این کیفیت و کمیت حضورش، مدیریت و عملکردها را در بوته آزمونی عیان و ملموس گذاشته و ظرفیتِ پرسش‌هایی به‌جا را، در افکار عمومی فراهم کرده یک واقعیت مورد تامل است.
درهمین راستا این کوتاه سخن، کرونا را به مثابه فرصت دیدن تدبیر و بازاندیشی آن گرفته و ضمن اشاره به کانون اصلی پروراننده تدبیر؛ یعنی نهاد علم ودانشگاه و برشمردن کیفیت اهم شایستگی‌های مورد مطالبه، به اشاره‌ای؛ به ضعف در کارآمدی و کاربست آموزه‌ها می‌پردازد.
دورنگری و آینده‌اندیشی در هر امر و موضوع، از جمله در انقلاب اسلامی ایجاب می‌کند کانون‌های توجه، مداخله و اصلاح، اهم و فی الاهم گردند. این مساله در راهبرد و تأملات رهبران انقلابی ایران حضرت امام خمینی(ره) و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله) برجسته و شواهد آن فراوان است.
علم و دانشگاه، اقتصاد و صنعت، فرهنگ، دفاع و امنیت و مأموریت‌های نهادی هری، از جمله کانون‌های توجه جدی در منظر رهبران جمهوری اسلامی بوده است. مسائل جاری جامعه ایران و افق و دوربینی رسالت انقلاب اسلامی در جهان، ایجاب می‌نمود دانشگاه در نگاه راهبران آن نقش و اعتباری کم‌نظیر داشته باشد. البته فارغ از مبانی دینی و ارزشی در اهمیت علم و دانش‌اندوزی، اندیشه و عملکرد دیگران معاند و مقابل، در کنار تجارب تلخ گذشته ناشی از وادادگی در این کانون‌ها، در وقوف آگاهی و این اصرار بی‌تاثیر نبوده است.
تاریخ افتخارات علمی و مشاهده مناسبات جاری حاکم در علم و نحوه عملکرد حاملان و فاعلان مُدعی در تعیین خطوط قرمز، انحصارات و مرزهای آزاد و انحراف، رُبایش و به بیگاری‌بُردن اصحاب دانش در ایران، مسأله‌ای بنیادین تشخیص داده شد. متأثر از همین تشخیص و شاهد آن، در شرایطی که کشور در بحران و مشکلات ناشی از جنگ و ویرانی‌های آن به سر می‌بُرد امام(ره) فرمودند "جنگ مهم نیست حل می‌شود...اما مسأله دانشگاه یک مسأله مهم و فوق‌العاده است افرادی که از دانشگاه بیرون می‌آیند یا مخرب یا سازنده کشوراند(صحیفه؛ ج19). امام با تلخی از روندی در ایران می‌گوید که به تبع سلطه‌پذیر شدن نهاد علم، نظام علمی کشور با صرف هزینه‌های هنگفت به تربیت نیروی بیگانه از خود و بریده از سنت‌های علمی فرهنگی می‌پرداخت.
انقلاب اسلامی که به تأکید انقلابیون و تأیید انقلاب‌شناسان جهان، در وجه نخست، انقلابی فرهنگی بود نمی‌توانست این روند را نادیده انگارد! لذا شاهد بودیم از همان اوان پیروزی، تحول در نظام علمی و فرهنگی آن به عنوان فرضی مهم مورد توجه قرار گرفت و بازسازی این نظام، رسالت مهم و تعریف شده ملی گردید به میزان و شدتی که امام(ره) در پیام بهار سال 59 از لزوم انقلاب اساسی در دانشگاه‌های سراسر کشور سخن گفتند و انقلاب فرهنگی و شکل‌گیری شورایی عالی به جهت تحقق این هدف، محصول آن بود. علی‌رغم اصالت این انتظار و فارغ از همه کش و قوس‌ها، افراط و تفریط‌ها در برداشت و تفسیر این آرمان، امامین انقلاب از هر فرصتی در بیان این ویژگی‌های انقلاب اساسی درکانون علم و دانش، فروگذار نکردند با بررسی سخنان ایشان اهم شایستگی‌ها و رسالتهای مورد تأکید نهاد علم عبارت است از:
-رسالت خودیابی و خودباوری علمی فرهنگی
-رسالت هوشیاری، مسؤولیت و تعهد به اجتماع در قبال مسایل و عملکردها
-رسالت تربیت عنصری معنوی و پایبند به اخلاق و تخصص
-رسالت جهان دانش‌پژوهی و دانش‌گستری و پذیرش جویندگان آگاهی
-رسالت قرابت و صف واحد مراکز علمی فرهنگی حوزه و دانشگاه و پرهیز از دو‌انگاری نامیمون
-رسالت علم نافع، مستقل و سازنده
به این مبنا و مقدمه و باگوشه چشمی در بررسی عملکرد علمی مراکز اعتبارسنجی در این سالها کشورمان از پیشرفت و تحولات چشمگیر در حوزه علم و نهاد علم برخوردار بوده که باعث مسرت است. بر اساس گزارش توسعه انسانی سازمان ملل که زیر نظر دفتر توسعه آن سازمان منتشر می‌شود جمهوری اسلامی در این چهار دهه با 5 رتبه صعود در این شاخص، سریع‌ترین رشد را در میان کشورها به خود اختصاص داده است که نظام آموزش و یادگیری از شاخص‌های اصلی در این سنجش است. همچنین مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری، رتبه تولید علم ایران را در سال 2018 شانزدهم جهان و اول منطقه و کشورهای اسلامی اعلام کرد که بیانگر رشد کمی قابل توجه تولیدات علمی است.
در عرصه تحقیقات سلول‌های بنیادی، درمان ناباروری، پیوند مغز استخوان، کلیه، قرنیه و کبد، ایران در میان 5 کشور برتر، و به لحاظ گستردگی و کمیت شاخص‌های آموزش عالی در میان 10 کشور اول دنیا قرار دارد. در زمینه تولیدات علم پزشکی نیز رتبه 16 را کسب کرده است هر چند در ارزیابی شاخص نوآوری، در رده 61 کشورهای نوآور جای گرفته است.
شایستگی و رسالتهای مورد انتظار از نهاد علم متأثر از طلوع انقلاب اسلامی که اجمالا بدان اشاره شد، خبرها و شواهد توفیقات علمی گزارش شده از مراکز اعتبارسنجی و در هم‌سنجی و مقایسه این دو با نظام تدبیر و عملکرد به مصداق علم چندان که بیشتر خوانی چون عمل در تو نیست نادانی، علی‌رغم مهم و مایه مباهات بودن توفیقات، بیانگر یک ضعف و نگرانی راهبردی است که اگرچه در برخی مؤلفه ها به قرار آنچه که اشاره شد توفیق و پیشرفت رضایت‌بخش و حتی در برخی فراتر از انتظار است اما نظام آموزش عالی و مدیریت در ایران با توجه به اهداف و آرمان‌های مورد انتظار، در اعتبار سنجی اثربخشی آموزش‌های فرهنگی دانشگاهی (در عمل) دارای کاستی است و در سنجش نهادینگی تدبیر علمی بر اساس معیارهای مطرح در گفتمان انقلاب اسلامی و درج شده در اسناد بالادستی دچار خلأ جدی بوده و نتیجه آن بروز نقص در اعمال مدیریت و عملکرد‌هاست بالاخص زمانی که با وضعیت‌های پیچیده مواجه شویم در حالی‌که شاید در نگاه خُرد، تخصصی و فردی آمارها بیان متفاوتی داشته باشند.
رویداد ها، بحران‌ها و پدیده‌های ناگوار نقش لابراتور و آزمایشگاه را در سنجش تدبیر علمی کشور وارزیابی توفیق آن، ایفا می‌کنند. مصداق و نمونه بارز این ظهور کیفیت علمی- عملی (تدبیر)، وضعیتی بود که در حین درگیر‌شدن جامعه ایران به کرونا پیش آمد. کرونا و شیوع آن در همان آغاز، این آشفتگی و ابهام را نشان داد که مشخص نبود چه نهاد و فردی باید مسؤولیت مواجهه راهبردی با مساله را عهده‌دار شود؟ شورای امنیت ملی، وزارت کشور، سازمان مدیریت بحران، وزارت بهداشت... کدام یک و چه کسی مسؤول است؟
باری "ستاد ملی مبارزه با کرونا" با حضور وزرای کشور، راه و شهرسازی، آموزش و پرورش، علوم و تحقیقات، میراث فرهنگی وگردشگری، فرهنگ و ارشاد اسلامی و رؤسای ستاد کل نیروهای مسلح، صدا و سیما، حج و زیارت، برنامه و بودجه و دادستان کل، سخنگوی دولت و فرمانده نیروی انتظامی با مصوبه شورای عالی امنیت ملی تشکیل و ریاست آن به وزیر بهداشت، درمان وآموزش پزشکی سپرده شد. اولین نشانه ضعف تدبیر، در انتقاداتِ فراوانی ظهور یافت که سطح مدیریت، و نگرانی از پیش‌بینی کارآمدی ستاد مذبور را مطرح ساخت تا جایی که شورای امنیت ملی تصمیمات ستاد را، به مثابه تصمیم این شورا خواند و نهایتا هم با مسؤولیت رییس‌جمهور جلسات شورا تشکیل و ادامه یافت!
این تجربهِ تدبیر و لزوم مواجهه مناسب‌تر با مسایل اپیدمیک آتی ناشی از آن، ضروری می‌سازد که اولا؛ به تأمین سند و راهبرد مواجهه با وضعیت‌های اضطراری( محلی، ملی و جهانی)، با تأمل در تجارب ملی و بین‌المللی همت گماشت و ثانیا با همکاری اجتماعات، انجمن‌های علمی و سایر ظرفیت‌های نخبگانی به تدوین نظام اثربخشی آموزش‌های فرهنگی دانشگاهی در عمل روی آورد.
نظر شما :