ارزیابی فرهنگی دانشجویان دانشگاه اراک

مقدمه:
هر انسانی با هر نوع سبک زندگی، دارای نیازهای مختلفی از جمله فرهنگی است، نیازهایی که در صورت برآورده‌شدن می‌توانند موجب تعمیق فرهنگ آن جامعه شوند، این نیازها زمانی اهمیت بیشتری به خود می‌گیرند که در محیط دانشگاه مطرح شوند، از طرفی قشر جوان و تحصیلکرد جامعه در محیط دانشگاه یکی از بزرگترین ظرفیت‌های موجود برای تربیت نیروی انسانی متعهد و متخصص برای آینده انقلاب اسلامی هستند.
باید توجه داشت اولویت‌های فرهنگی دانشجویان، تابع نظر مسئولان نیست و این اولویت‌ها بدون توجه به محیط بیرونی در همه انسانها وجود دارد، و فقط در شرایط مختلف کمرنگ یا پر رنگ می‌شود که در سنین جوانی و محیط دانشگاه به اوج خود می‌رسد؛ لذا عدم ارزیابی وضعیت فعلی، نداشتن آگاهی از اولویت‌های فرهنگی دانشجویان، برآورده نکردن نیازها و عبور بی‌تفاوت از کنار آنها جدای از آثار منفی کوتاه مدتی که دارد، در بلند مدت تیشه به ریشه اهداف فرهنگی نظام اسلامی می‌زند و مدیران آینده جامعه را، از غنای فکری و فرهنگی تهی می‌سازد.
چنانچه رشد روزافزون شبکه‌های ماهواره‌ای و فضای مجازی در جامعه نشان‌دهنده حضور مدعیان فرهنگی غیرمسئول اعم از بومی و غیربومی در فضای دانشگاه‌ها و در کنار دانشجویان است که هرگونه نیازی را حتی به صرف وجود یک متقاضی، سریعاً پاسخ می‌دهند. رشد چنین فضایی نشان می‌دهد میان ذائقه متولیان فرهنگی دانشگاه با دانشجویان تفاوت آشکاری وجود دارد تفاوتی که حکایت از ناآگاهی مدیران فرهنگی از وضعیت دانشجویان در عرصه فرهنگ دارد. اما صرف توجه به نیازها و کسب آگاهی هم کافی نیست بلکه باید ابتدا نیاز را شناخت و در گام بعدی برای پاسخ به آن برنامه‌ریزی عملی داشت.
بی‌توجهی به امور فرهنگی مورد نیاز دانشجویان و تأکید صرف بر آموزش که امروز مبتلابه دانشگاه‌هاست باعث شده با وجود کثرت متولیان، نتوان آن‌گونه که انتظار می‌رود دانشجویان را در توسعه فرهنگی مبتنی بر فرهنگ اسلامی ایرانی همراه کرد. توجه بیش از اندازه به امر آموزش که البته نتایج آن نیز رضایت‌بخش نیست، مدرک‌گرایی و پایان‌نامه فروشی را دامن زده و موجب غفلت از فعالیت‌های فرهنگی در دانشگاه شده‌است، هم‌چنین گسترش سیطره کارکرد فرهنگی باعث شده بسیاری از برنامه‌ریزی‌های فرهنگی قبل و بعد از اجرا رنگ و بوی سیاسی به خود بگیرد.
غفلت، تفاوت و تعارض ذائقه‌های فرهنگی مسئولان دانشگاه با دانشجویان یا هر عامل دیگری که باعث سرکوبی نیاز فرهنگی دانشجویان شود، به مرور زمان زمینه را برای حضور و گسترش فعالیت‌های متولیان غیررسمی فراهم می‌کند و در نهایت دانشگاه تبدیل به نهادی منفعل و دنباله‌رو خوراک فرهنگی غیردانشگاهی خواهد شد. چنانچه امروز هم در برخی دانشگاه‌ها کپی‌برداری‌ها و بومی‌سازی‌های ناشیانه از برنامه‌های ماهواره‌ای و فضای مجازی، نشانه انزوا و انفعال دانشگاه است.
همچنین سیاست‌زدگی برنامه‌های فرهنگی دانشگاه‌ها و برنامه‌ریزی‌های گزینشی بدون توجه به وضعیت فعلی و نیاز دانشجو و صرفاً در راستای ارضای خواسته‌های سیاسی را هم باید به این وضعیت اضافه کرد که نتایج مخرب آن بی‌اعتمادی قشر عظیم جامعه علمی و مسئولان آینده نظام اسلامی به دانشگاه و سیاست‌گذاران عرصه فرهنگ است.
از طرفی هیچ برنامه‌ریزی بدون آگاهی و ارزیابی واقعی و اولویت‌بندی، نتیجه بخش نیست و صرفاً به هدر رفت سرمایه‌های مالی و اجتماعی منجر می‌شود و بی‌اعتمادی به متولیان فرهنگی و اجتماعی را رواج می‌دهد و میدان را برای برنامه‌های غیرمسئولانه باز می‌گذارد.
برای پرهیز از چنین عواقبی نیازمند پژوهش‌های میدانی هستیم تا با توجه به امکانات و سلایق جامعه مخاطب و در راستای سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی، برنامه‌ریزی به همراه اقدام و عمل شکل بگیرد.
نتیجه چنین پژوهش‌هایی چنانچه در عمل مورد استفاده قرار گیرد به صورت مستقیم بر افزایش اعتماد جامعه مخاطب به مسئولان نظام اسلامی اثر مثبت می‌گذارد، و نه تنها در فضای دانشگاه نیازهای فرهنگی دانشجویان را بر طرف می‌کند، بلکه در نتیجه ترویج روحیه مشارکت‌پذیری، ایده‌های دانشجویان را به خدمت گرفته و از فرار ایده‌ها به سمت مدعیان غیر مسئول فرهنگی جلوگیری می‌کند و نسلی خلاق با غنای فرهنگی و آشنا به بایدها و نبایدهای زندگی ایرانی اسلامی تربیت می‌کند.
شیوع آسیب‌های اجتماعی و تکرار بد اخلاقی‌ها در فضای دانشگاه و جامعه و همچنین درهم آمیختگی سیاست با نیازهای فرهنگی دانشجویان و استفاده ابزاری از این نیازها برای رسیدن به اهداف سیاسی و جناحی، نتیجه اجرای برنامه‌های سلیقه‌ای و بدون پشتوانه ارزیابی فرهنگی است.
افزایش اعتماد به دانشگاه و متولیان فرهنگی از جمله جهاددانشگاهی و مشارکت‌دادن این نهادها در توسعه فرهنگی کشور، و در نتیجه آن، اعتماد به سیاست‌های نظام در نتیجه ارزیابی فرهنگی، رفع نیازها و اولویت‌های دانشجویان متناسب با تعالی فردی و اجتماعی به دست می‌آید و البته اساس چنین اتفاق مبارکی مبتنی بر کسب آگاهی از وضعیت فعلی و ارزیابی میدانی لایه‌های پنهان در فضای فرهنگی دانشگاه است؛ لذا بررسی علمی وضعیت فرهنگی در محیط دانشگاه، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر در راستای توسعه کشور در همه ابعاد است.

اهداف مطالعه:
هدف اصلی این تحقیق، ارزیابی فرهنگی دانشجویان اراک است که در راستای این هدف، اهداف جزئی زیر نیز مورد بررسی قرار گرفت:
1.    بررسی میزان نفوذ متولیان فرهنگی در دانشگاه‌ها با تأکید بر جهاددانشگاهی
2.    بررسی ذائقه و گرایش فرهنگی دانشجویان با تأکید بر وضعیت مذهبی
3.    بررسی وضعیت استفاده دانشجویان از فضای مجازی
4.    بررسی فضای فرهنگی حاکم بر دانشگاه‌ها از نگاه دانشجویان

سیمای جمعیت نمونه:
این طرح در سطح دانشگاه‌های اراک شامل: دانشگاه آزاد اسلامی واحد فلق، دانشگاه اراک، دانشگاه علمی کاربردی واحد جهاددانشگاهی، دانشگاه فرهنگیان واحد خواهران و برادران، دانشگاه پیام نور، دانشگاه علوم پزشکی و دانشگاه صنعتی اجرایی شده‌است و پرسشنامه‌ها بر اساس فرمول کوکران و متناسب با جمعیت دانشجویی، در این دانشگاه‌ها توزیع و جمع‌آوری شده‌است.
42.6 درصد از مخاطبین این طرح را دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد فلق تشکیل می‌دهد، دانشگاه اراک نیز 17.4 درصد از حجم نمونه‌های این طرح را به خود اختصاص داده است، همچنین 12 درصد از پرسشنامه‌ها در دانشگاه علمی کاربردی، 10.3 درصد در دانشگاه فرهنگیان، 8.9 درصد در دانشگاه پیام نور، 6.1 درصد در دانشگاه علوم پزشکی و 2.6 درصد در دانشگاه صنعتی توزیع شده‌است. در طرح تحقیقاتی حاضر 52 درصد از پاسخگویان را دانشجویان دختر و 48 درصد از پاسخگویان را دانشجویان پسر تشکیل می‌دهند. هم‌چنین 79 درصد از پاسخگویان طرح تحقیقاتی حاضر مجرد و 21 درصد نیز متأهل هستند. 58 درصد از پاسخگویان طرح، دارای مدرک کارشناسی، 25 درصد کارشناسی ارشد و 9 درصد نیز دارای مدرک کاردانی و 5 درصد دارای مدرک دکتری هستند و تقریباً 2 درصد نیز به این سوال پاسخ نداده‌اند.

57.9 درصد از پاسخگویان این طرح را رده سنی 18 تا 23 سال و 20.3 درصد را رده سنی 24 تا 30 سال و 16.8 درصد را 31 سال به بالا تشکیل می‌دهند و 5 درصد نیز به این سوال پاسخ نداده‌اند. نمودارها و جداول اطلاعات اولیه طرح در فصل بعدی ترسیم شده‌است.
 
روش انجام مطالعه:
این مطالعه از روش پیمایش بهره می‌گیرد؛ پیمایش عبارت است از جمع‌آوری اطلاعات به همراه طرح و نقشه به عنوان راهنمای علمی توصیف یا پیش‌بینی و هم‌چنین تجزیه و تحلیل روابط متغیرها با توجه به نتایج حاصل از داده‌های پژوهشی.
در این پژوهش در یک دوره زمانی خاص با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و تدوین پرسشنامه به همراه اولویت‌بندی سؤالات بر اساس اهداف و با تأکید بر فعالیت‌های فرهنگی جهاددانشگاهی، 380 پرسشنامه به صورت تصادفی در میان دانشجویان توزیع و بعد از جمع‌آوری داده‌ها، اقدام به بررسی و توصیف متغیرهای مشخص و تعیین رابطه آنها شد؛ لذا تحقیق پیمایشی حاضر، برای کشف واقعیت‌ها از درون جامعه انجام ‌شده‌است و نتایج آن می‌تواند تصویر روشنی از وضعیت جامعه هدف را برای تصمیم‌گیری مناسب و جلوگیری از هدررفت سرمایه‌ها ارائه دهد.

نتایج مطالعه:
1ـ بررسی میزان نفوذ متولیان فرهنگی در دانشگاه‌ها با تأکید بر جهاددانشگاهی:
40.8 درصد دانشجویان عنوان کرده‌اند که برای آنها فرقی ندارد کدام نهاد در دانشگاه متولی امور فرهنگی باشد این امر تأکید بر نگاه غیر سیاسی دانشجویان به فعالیت‌های فرهنگی دارد (نمودار شماره 3) اما اگر گزینه «فرقی نمی‌کند» را کنار بگذاریم دفتر فرهنگی دانشگاه در رتبه اول اولویت‌بندی دانشجویان برای تولیت کار فرهنگی قرار می‌گیرد و جهاددانشگاهی در رتبه دوم.

همچنین 40 درصد از دانشجویانی که عضو حداقل یکی از نهادهای فرهنگی دانشگاه‌ها هستند دلیل اصلی عضویت خود را جمع کردن رزومه کاری برای آینده عنوان کرده‌اند و 37 درصد نیز دلیل عضویت خود را بها دادن به دانشجو و 21 درصد نیز تنوع کاری عنوان کرده‌اند. 

با توجه به اینکه بخشی از تأکید طرح پژوهشی حاضر بر جایگاه فرهنگی جهاددانشگاهی در میان دانشجویان است بخشی از سؤالات نیز در مؤلفه میزان نفوذ متولیان فرهنگی، به جهاددانشگاهی اختصاص یافته است. لازم به ذکر است که جهاددانشگاهی استان مرکزی فقط در دانشگاه اراک به عنوان دانشگاه مادر، دفتر فرهنگی فعال دارد و طبق نتایج طرح حاضر تقریباً 70 درصد از دانشجویان دانشگاه اراک از وجود این دفتر اعلام اطلاع کرده‌اند و 30 درصد نیز اظهار بی‌اطلاعی کرده‌اند، از طرفی 69 درصد از دانشجویانی که اظهار اطلاع کرده‌اند اعلام کردند که حتی یک بار هم به این دفتر مراجعه نکرده‌اند. (نمودارهای شماره 5 و 6) همچنین 64 درصد از کل دانشجویان دانشگاه‌های اراک اعلام کرده‌اند با هیچ یک از مراکز فرهنگی جهاددانشگاهی آشنایی ندارند.

63 درصد از دانشجویان تمام دانشگاه‌هایی که مخاطب این طرح بوده‌اند نیز اعلام کرده‌اند که عضو هیچ یک از نهادهای فرهنگی نیستند و در رتبه دوم عضویت در بسیج دانشجویی قرار دارد. همچنین بیشترین نفوذ دفاتر فرهنگی بسیج در دانشگاه علوم پزشکی با 43 درصد و کمترین نفوذ نیز در دانشگاه علمی کاربردی و دانشگاه آزاد به ترتیب با 8 و 9 درصد است. قابل توجه است که بیشترین آمار درباره عضویت در نهادهای فرهنگی مربوط به گزینه هیچ کدام است، که دانشگاه آزاد و پیام نور به ترتیب با 74 و 73 درصد بیشترین تعداد انتخاب گزینه هیچ کدام و دانشگاه فرهنگیان و علوم پزشکی به ترتیب با 25 و 26 درصد کمترین میزان پاسخگویان به گزینه هیچ کدام را دارا بوده‌اند. هم‌چنین از نگاه کل دانشجویان مخاطب طرح، دفاتر فرهنگی دانشگاه‌ها، فعال‌ترین نهاد فرهنگی است و بسیج نیز در رتبه دوم و جهاددانشگاهی در پایین‌ترین رتبه قرار دارد و حتی با وجود این‌که جهاددانشگاهی در دانشگاه اراک دارای دفتر فرهنگی است در رتبه سوم بعد از دفتر فرهنگی دانشگاه و دفتر انجمن اسلامی در دانشگاه اراک قرار گرفته است.

2ـ بررسی ذائقه و گرایش فرهنگی دانشجویان با تأکید بر وضعیت مذهبی:
‌46 درصد دانشجویان ترجیح می‌دهند بودجه فرهنگی نهادهای فرهنگی مستقر در دانشگاه‌ها صرف فعالیت‌های ورزشی و نشاط‌آور شود، همچنین 30 درصد ترجیح می‌دهند بودجه فرهنگی صرف جشنواره و مسابقات علمی‌شود و 4 درصد اعلام کرده‌اند بودجه‌ فرهنگی باید صرف برنامه‌های مذهبی شود.
دانشجویان دو دلیل عمده را عامل عدم استقبال از برنامه‌های فرهنگی اعلام کرده‌اند: یکی نامناسب بودن زمان برگزاری برنامه‌ها و دیگری همسو نبودن با سلایق دانشجویان.

از نظر دانشجویان در حال حاضر، قالب فعالیت‌های فرهنگی در دانشگاه‌ها، مذهبی و مناسبتی است و 60 درصد از آنها اعلام کرده‌اند که حتی یک بار هم در برنامه‌های فرهنگی دانشگاه‌ها شرکت نکرده‌اند.

73 درصد از دانشجویان عنوان کرده‌اند نشریات دانشجویی که در دانشگاه تولید می‌شود را مطالعه نمی‌کنند، همچنین 30 درصد از دانشجویانی که عضو کتابخانه دانشگاه‌ها هستند فقط از کتاب درسی کتابخانه استفاده می‌کنند و مابقی علاوه بر کتب درسی از کتاب‌هایی با موضوع رمان، اخلاقی و مذهبی، تاریخی و تربیتی استفاده می‌کنند که سهم کتب اخلاقی و مذهبی 7 درصد است.
48.2 درصد دانشجویان، اساتید دانشگاه را به عنوان الگو انتخاب کرده‌اند و 21.1 درصد شخصیت‌های هنری و ورزشی و گزینه روحانی دانشگاه نیز 4.5 درصد را به خود اختصاص داده است.

همچنین 53 درصد از دانشجویان اعلام کرده‌اند حتی یک بار هم در نماز جماعت دانشگاه شرکت نکرده‌اند و فقط 10 درصد اعلام کرده‌اند اگر در دانشگاه حاضر باشند همیشه در نماز جماعت شرکت می‌کنند درباره چرایی عدم شرکت در نماز جماعت، 38 درصد اعلام کردند که اساساً اهل نماز نیستند، حدود 37 درصد نیز اعلام کردند که اهل نماز جماعت نیستند، مابقی تداخل کلاس‌ها با نماز جماعت را علت عدم حضور در نماز جماعت اعلام کرده‌اند. لذا از 53 درصدی که حتی یک بار هم در نماز جماعت شرکت نکرده‌اند 38 درصد اعلام کرده‌اند که تارک الصلاه هستند.

3ـ بررسی وضعیت استفاده دانشجویان از فضای مجازی:
تقریباً 84 درصد از دانشجویان دانشگاه‌های اراک فقط از پیام رسان خارجی استفاده می‌کنند و 14 درصد علاوه بر پیام رسان‌های خارجی از پیام رسان ایرانی نیز استفاده می‌کنند و حدود 3 درصد صرفاً از پیام‌رسان داخلی استفاده می‌کنند، به عبارت دیگر حدود 3 درصد دانشجویان از هیچ پیام رسان خارجی استفاده نمی‌کنند و 84 درصد نیز از هیچ پیام رسان داخلی استفاده نمی‌کنند.

همچنین90 درصد از دانشجویان اعلام کرده‌اند مخالف فیلترینگ فضای مجازی هستند و فقط 10 درصد از فیلترینگ استقبال کرده‌اند و در ادامه، 86 درصد از دانشجویان استفاده از فیلترشکن را در صورت فیلتر فضای مجازی (از جمله اینستاگرام) مجاز می‌دانند (نمودار شماره 14)، هم‌چنین تقریباً 41 درصد از دانشجویان در فضای مجازی، کانال‌ها و گروه‌های طنز و چت را دنبال می‌کنند. از طرفی حدود 97 درصد از دانشجویان نیز از پیام‌رسان خارجی استفاده می‌کنند.

4ـ فضای فرهنگی حاکم بر دانشگاه‌ها از نگاه دانشجویان:
تقریباً 70 درصد از دانشجویان عنوان کرده‌اند که اوقات بیکاری خود را در دانشگاه با دوستان‌شان سپری می‌کنند هم‌چنین گزینه همکاری با تشکل‌های فرهنگی که بیانگر میزان مشارکت و توانمندی تشکل‌های فرهنگی در جذب دانشجویان است 5 درصد را به خود اختصاص داده است.

بیش از 70 درصد از دانشجویان، فضای موجود و حاکم بر دانشگاه را عاملی برای خلاقیت فرهنگی و ایده‌پردازی نمی‌دانند. (نمودار شماره 16)، هم‌چنین از دانشجویانی که اعتقاد دارند دانشگاه محلی برای ایده‌پردازی فرهنگی است پرسیده شده‌ است، اگر دارای ایده فرهنگی باشند آیا آن را از طریق نهادهای فرهنگی موجود در دانشگاه پیگیری می‌کنند یا خیر، که تقریباً 53 درصد عنوان کرده‌اند ایده خود را پیگیری نمی‌کنند. با این وجود 52 درصد دانشجویان اعتقاد دارند انجام فعالیت فرهنگی در حد زیاد در دانشگاه ضرورت دارد.

نمودار 16ـ آیا با این جمله:«دانشگاه محلی برای ایده‌پردازی و تحقق ایده‌های فرهنگی است» موافق هستید؟

 
44 درصد از دانشجویان اعتقاد دارند فرم و قالب برنامه‌های فرهنگی حاکم در دانشگاه‌ها، مذهبی است و رتبه دوم با 25 درصد به اردوهای دانشجویی اختصاص دارد همچنین60 درصد دانشجویان حتی یک بار هم تجربه شرکت در برنامه‌های فرهنگی دانشگاه‌ها اعم از مذهبی و غیر مذهبی را نداشته‌اند، و 65 درصد اعلام کرده‌اند که اگر برنامه فرهنگی مذهبی برگزار شود، در آن شرکت نمی‌کنند. 71 درصد دانشجویان دلیل اصلی درس خواندن خود را صرفاً پیدا کردن شغل عنوان کرده‌اند و 23 درصد علاقه و 6 درصد نیز برتری جویی نسبت به اطرافیان را دلیل اصلی درس خواندن عنوان کرده‌اند. همچنین از نظر 52 درصد از دانشجویان سه ویژگی مورد انتظار رهبر معظم انقلاب از دانشجویان (خوب درس خواندن، تهذیب و و ورزش) در حد متوسط، محقق شده‌ است.

جمع‌بندی:
زمینه لازم برای افزایش نفوذ فرهنگی جهاددانشگاهی در میان دانشجویان وجود دارد و غالب دانشجویان ترجیح می‌دهند بودجه‌های فرهنگی صرف فعالیت‌های ورزشی و نشاط‌‌آور شود، تا برنامه‌های مذهبی!
هم‌چنین اکثر دانشجویان دلیل عضویت خود را در تشکل‌های فرهنگی، جمع‌آوری رزومه کاری عنوان کرده‌اند که این دو اولویت می‌تواند بیانگر بخشی از خط‌مشی جهاددانشگاهی در سیاستگذاری‌های آتی باشد که در حال حاضر مغفول مانده است.
همسو نبودن با سلایق دانشجویان و نامناسب بودن زمان برگزاری برنامه‌ها دو دلیل عمده بی‌توجهی دانشجویان به برنامه‌های فرهنگی و به ویژه مذهبی است. چنان‌چه طبق تجربه نیز غالب دانشجویانی که در برنامه‌های مذهبی شرکت می‌کنند یک قشر ثابت هستند و در اکثر برنامه‌های مذهبی نیز حضور این قشر تکرار می‌شود، و به نوعی برنامه‌های فرهنگی دانشگاه‌ها مختص همین قشر حداقلی اجرایی می‌شود. وضعیت نماز خواندن و استقبال از نماز جماعت در دانشجویان نه تنها اثرگذاری فعالیت‌های نهادهای فرهنگی موجود در دانشگاه‌های اراک را زیرسوال می‌برد بلکه کارکرد ستاد توسعه و ترویج فرهنگ اقامه نماز جماعت در دانشگاه‌ها را نیز به چالش می‌کشد.
همچنین میزان استقبال از پیام‌رسان‌های خارجی و کانال‌های طنز و جوک به خوبی نشان‌دهنده نفوذ خوراک فرهنگی‌های فرهنگی ناهنجار در میان دانشجویان است. هم‌چنین دانشجوی امروزی در فضای دانشگاهی فاقد ایده فرهنگی است و بیشتر مصرف‌گرا است تا خلاق، و این مصرف‌گرایی نیز با توجه به نمودارهای میزان مشارکت و میزان بهره‌مندی از فضای مجازی خارجی، بیشتر به فرهنگ بیگانه سوق دارد تا خوراک‌های فرهنگی داخلی.
در نمودار درصدی زیر خلاصه‌ای از وضعیت فرهنگی دانشجویان در دانشگاه‌های اراک در برخی از شاخص‌ها ترسیم شده‌است.