اخلاق اجتماعی و کرونا

مدیر گروه تربیت پژوهشکده اخلاق و تربیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به تحلیل اخلاق اجتماعی کرونا در کشور و دلیل قانون‌گریزی‌ها در کشور پرداخت.
حجت‎الاسلام حسن بوسلیکی در ابتدای سومین شب از نشست‌های کرونا و زندگی مومنانه که به شکل مجازی که به همت دانشکده الهیات پردیس فارابی دانشگاه تهران و جهاددانشگاهی قم برگزار شد، با اشاره به روایتی از امام باقر ع گفت: راوی بیان می‌کند که عده‌ای خدمت امام باقر ع رسیدند و از ایشان سوال پرسیدند که روایتی شنیده‌اند مبنی بر اینکه پیامبر اکرم’ فرمودند که اشرف شما در جاهلیت اشرف شما در اسلام است.
وی افزود: مردم با تعجب این سوال را پرسیدند که چگونه وقتی معیارهای شرافت در جاهلیت این همه با اسلام متفاوت است، پیامبر چنین فرمایشی دارند؟ ولی امام فرمودند که این روایت درست است ولی فهم شما از آن اشتباه است.
حجت‎الاسلام بوسلیکی گفت: سپس فرمودند که اشرف جاهلیه با شرافت ترین، بخشنده ترین، خوش خلق‌ترین و خوش همسایه ترین بوده و کسی بوده که آزار خود را نسبت به دیگران مهار کرده است.
این کارشناس حوزه تربیت اسلامی بیان کرد: امام فرمودند که چنین آدمی اسلامش هم جز خیر برای او ندارد. به عبارت دیگر حضرت می‌فرمایند اسلام همراه با اخلاق خیر به دنبال می‌آورد. یعنی نیازمند یک سری پیش نیازهای اخلاقی در دین هم هستیم.
مدیرگروه تربیت پژوهشکده اخلاق و معنویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: این روایت ثابت می‌کند که اخلاق پیشادینی دارای ارزش است. یعنی شخص وقتی وارد دین می‌شود با همان اخلاق پیشا دینی، دین‌داری‌اش مفید خواهد بود.
وی با اشاره به اهمیت اخلاق اجتماعی گفت: منظور بنده دراین بحث اخلاق جوامع یا به نقل برخی فلاسفه اخلاق، اخلاق کبیر نیست که جوامع را به شکل کل ببینیم و از اخلاقیات آنها سخن بگوییم.
حجت‎الاسلام بوسلیکی افزود: در اینجا اخلاق اجتماعی در مقابل قسیم هایی که شامل اخلاق درون فردی یعنی اخلاق فرد با خودش، اخلاق میان فردی که همان اجتماعی است، اخلاق برون فردی که شامل اخلاق روابط ما در مقابل محیط زیست و اخلاق فرافردی که همان بندگی است، مطرح می‌شود. از این چهار دسته بحث را روی اخلاق اجتماعی یعنی الزامات اجتماعی ما در مقابل دیگران متمرکز می‌کنیم.
استاد دانشگاه بیان کرد: همیشه در بحران‌ها یک سری صفات افراد و جوامع بهتر از پیش آشکار می‌شود. بسیار دیده می‌شود که در شرایط عادی همه ما محترم و متشخص و...هستیم ولی وقتی به فقر و عصبانیت و مرض دچار می‌شویم آشکار می‌شود که چه مقدار از نظر روحی ضعف داریم. به عبارتی ناهوشیار ما در شرایط بحرانی بیشتر آشکار می‌شود.
حجت‎الاسلام بوسلیکی یادآورشد: برخی از صفات جوامع در زمانی که به یک بحران بر می‌خورند آشکار می‌شود. پس از کرونا می‌توانیم برای بهتر شناختن خود و جوامع خود تلاش کنیم.
وی گفت: در فضای کرونا یک سری صفات خوب اخلاقی از جمله از خود گذشتگی‌ها و فداکاری‌ها و... بروز کرده است که البته شکی در آنها نیست و همه ما سر تعظیم در مقابل جهادگران و خیرین فرود می‌آوریم. نکته ما در این بحث در خصوص یک آسیب شناسی است که جامعه خود را یک گام جلو ببریم و به عنوان یک مومن که باید دیروزمان بهتر از امروزمان باشد آسیب شناسی دقیقی از حال خود داشته باشیم.
دلایل تغییر رفتارهای اجتماعی
این کارشناس دینی افزود: وقتی در یک خیابان در حال تردد هستیم و برخی از رانندگان را می‌بینیم که در مسیری به شکل خلاف تردد می‌کنند از خود سوال می‌پرسیم که چرا این کار را می‌کنند و چرا فرهنگ رانندگی ندارند، ولی وقتی یک کار خلاف به کرات دیده شد این سوال مطرح می‌شود که چرا طراحان خیابان این مسیر را به اشتباه طراحی کرده‌اند؟
وی گفت: وقتی تخلفات یک جمع بالا می‌رود دیگر تحلیل‌های روانشناختی کافی نیست. گاهی اوقات تحلیل‌های روانشناسی درست است ولی گاهی باید تحلیل‌های جامعه شناختی ارائه کرد. در تحلیل اخلاق اجتماعی باید فراتر از فردها مسایل امروز را مطالعه کنیم.
این استاد حوزه بیان کرد: ما منکر ارزش‌ها نیستیم و معتقد نیستیم بد اخلاقی‌ها غالب بود ولی باید به برخی مصادیق هم اشاره کرد. زمانی که در خصوص بدرفتاری‌ها صحبت می‌کنیم در خصوص هجمه مسافرت‌ها در روزهایی صحبت می‌کنیم که مسئولان و اطبا و رسانه‌ها بارها و بارها نسبت به این امر هشدار داده بودند.
وی افزود: برخی از مردم در گزارش‌ها به راحتی دروغ می‌گفتند که مثلا اقوام ما فوت کرده‌اند زیرا اسباب پیک نیک با خود همراه می‌بردند. با وجود هشدارهای زیاد ولی همچنان جوانان در بوستان‌ها حضور می‌یافتند و هر روز تصاویر زیادی از بوستان‌ها منتشر می‌شود. وقتی از بدرفتاری‌ها صحبت می‌کنیم از وهن نسبت به معارف شیعه و هتک حرمت به حرم اهل بیت^ سخن می‌گوییم.
حجت‎الاسلام بوسلیکی عنوان کرد: نکته این است که در واقع این گروه از مردم به مراجع تصمیم‌گیری اعتراض کردند. عده‌ای که مدعی یک طب دیگر بودند که بدون در نظر گرفتن پروتکل‌ها به بیمارستان رفتند که البته این فرد بازداشت شد. تا زمانی که فشار قانونی وجود نداشت بسیاری از مردم اصول را رعایت نکردند . تازه وقتی جرائم ارائه شد گزارش‌های متعددی مخابره شد که بسیاری کرکره‌های خود را پایین کشیدند یا آرایشگاه‌های زنانه تک تک افراد را به آرایشگاه می‌برند.
مدیرگروه تربیت پژوهشکده اخلاق و تربیت اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: وقتی به نانوایی می‌رفتیم برخی نانواها اصلا پروتکل‌ها را رعایت نمی‌کردند و حتی پس از 3 هفته که از کرونا گذشته بود می‌گفتند که این مسایل یک سری شایعه است و آن را جدی نمی‌گرفتند.
وی گفت: وقتی از بدرفتاری‌ها صحبت می‌کنیم از یک عده دین ستیز صحبت می‌کنیم که در همان شرایط دست از دین ستیزی بر نمی‌داشتند. حتی برخی که از این شرایط برای کوبیدن نظام اسلامی استفاده کردند.
حجت‎الاسلام بوسلیکی افزود: از این مصادیق که بگذریم به خود این مسئله می‌رسیم که این مصادیق از کجا ناشی شده است و اخلاق اجتماعی و عناصر محوری که باعث این رفتارها می‌شود چیست؟ یکی از مسایل بارزی که در گذشته هم دیده می‌شود روحیه مرجع گریزی یا آتوریته قانونی یا یک مسئول مشروع قانونی است.
استاد حوزه بیادآورشد: این نکته مهم است که به مردم گفته می‌شود باید یک پروتکل را رعایت کنید که همان فاصله اجتماعی است. اما عدم رعایت آنها نشان از یک روحیه قانون گریزی و بی‌اعتنایی به آتوریته‌ها و مراجع قانونی و ذی صلاح و مشروع است. این بی‌اعتنایی بد است که نشان می‌دهد در یک جا تربیت اجتماعی ما می‌لنگد که اهمیتی برای این مراجع قانونی قائل نیستیم.
حجت‎الاسلام بوسلیکی بیان کرد: در یک بوستان نظاره می‌کردم که پدر خانواده برای اینکه خانواده اش را علی رغم نوارهای هشدار عدم ورود چگونه از چپ و راست وارد پارک می‌کرد و چگونه فرزندش را برای دور زدن مسئولان بوستان ترغیب می‌کرد تعجب می‌کردم، زیرا این پدر نمی‌داند که از همین الان راه قانون گریزی را به فرزندش آموزش می‌دهد.
سامانه‌های کنترل‌گر رفتار
وی گفت: مشکل دوم این است که امروزه افرادی چون «ناروائز» مبتنی بر یافته‌های عصب شناسی اخلاق سه سامانه در مغز انسان شناسایی کرده اند و اسامی نیز روی آنها گذارده است که البته تعبیر اسامی گویا نیست. این سامانه‌ها شامل سامانه اخلاق امنیت، سامانه اخلاق تعهد و سامانه اخلاق تخیل است.
وی با ذکر این مطلب که اخلاق امنیت، پیش فرض این سامانه‌ها است، اظهارکرد: سامانه امنیت همیشه به شکل خودکار فعال است. سامانه اخلاق امنیت خودگراست. یعنی وقتی انسان برای خود و متعلقاتش احساس خطر کند چه در حال و چه در آینده این سامانه فعال می‌شود و تنها به فکر خود و اطرافیان خود هستیم. سامانه اخلاق تعهد به فکر دیگران بودن است، یعنی انسان در یک نقاطی سعی می‌کند که به شکل دیگر گروانه خدمتی به دیگران کند.
پژوهشگر حوزه تربیت و اخلاق یادآورشد: سامانه تخیل احساس وظیفه نسبت به کسانی است که باید با تخیل آنها را حاضر فرض کنیم. نکته وی این است که وقتی سامانه اخلاق امنیت به فعالیت شدید بیافتد اجازه کار و فعالیت آن دو سامانه دیگر را محدود می‌کند یعنی وقتی احساس خطر برای خود و اطرافیان کنیم دیگر برای دیگران آن چنان احساس تعهد نمی‌کنیم.
استاد حوزه یادآورشد: این قواعد البته نوعی است یعنی در خصوص نوع انسان یا 80 درصد انسان‌ها قضاوت می‌کنیم. یعنی وقتی در سطح کلان اخلاق و رفتار جامعه را تحلیل کنیم این موارد به درد می‌خورد ولی موارد قلیلی هم وجود دارد که این قانون در خصوص آنها صادق نیست.
وی گفت: باید به سراغ مواردی برویم که علی رغم همه خطراتی که خدمت کردن برای آنها دارد بازهم به سراغ خدمت به دیگران می‌رود. ولی نظر بر این است که اول باید مطمن باشیم که این گروه بخشی از امنیت را برای خود و خانواده خود ایجاد کرده است و سپس به سراغ دیگران می‌رود. اگر کسی احساس خطر کند دیگر در اینجا پای انسان می‌لرزد.
حجت‎الاسلام بوسلیکی افزود: به همین دلیل این فرمول‌ها در نوع مردم اگر فعال شود و مردم احساس خطر کنند خودگروی‌های شان تشدید می‌شود.
استاد دانشگاه بیان کرد: شاهد بودیم که در برخی از جوامع سوپرمارکت‌ها غارت شد ولی درکشور ما حداقل در این دوران شاهد این صحنه‌ها نبودیم البته در ماجرای گرانی دلار درسال 97 شاهد بودیم که اجناس فروشگاه‌ها تمام شد و بحث به ماجرای پوشک بچه‌ها کشید و پوشک هم جمع شد و سپس قوانینی وضع شد که این مشکل رفع شود. تابستان 97 چنین مسئله‌ای در کشور ما رخ داد.
وی با اشاره به ماجرای کرونا یادآورشد: در قضیه کرونا چون همان اول از قم خبرش پخش شد هم برای خود ماجرایی به همراه داشت. اینکه این ویروس اول در کجا کشف و اعلام شد با اینکه در کجا به وجود آمد با هم فرق دارند. حقیقت این است که ویروس در ابتدا در قم کشف شد و البته مسئولانی هم صبحت کردند گفتند که ویروس در مناطق دیگر هم بوده ولی در قم تست شده و مسئولان قم هم با صراحت به آن اشاره کردند.
وی گفت: متاسفانه فضای روزهای اول این‌گونه بود که قم منشا کرونا بوده است. همین باعث شده بود که شاهد این بودیم که حتی بعضا با ماشین‌های پلاک قم در شهرستان‌ها هم برخوردهای نامناسبی دیده می‌شد. یا در ماجرای مواد شوینده در روزهای اول شاهد تمام شدن این مواد بودیم. به همین دلیل است که هرجا سامانه اخلاق امنیت پیدا شود خود گروی تشدید می‌شود.
چرا مردم ما احساس خطر نمی‌کردند؟
استاد دانشگاه با ذکر این مطلب که در روزهای اول بسیاری از مردم ما کرونا را جدی نگرفتند، یادآورشد: اگر جدی می‌گرفتند و احساس خطر می‌کردند واقعا قرنطینه می‌شدند که البته در ایران که قرنطینه نداشتیم. زمانی هم که اجبار شد به هیچ وجه کسی بیرون نروند، بسیاری از مردم این مطلب را به نوعی توصیه در خانه ماندن تلقی کردند.
وی افزود: شبیه چیزی که در خصوص مواد شوینده و ماسک رخ داد. ما یک واقعیت داریم و آن است که مردم باید احساس امنیت کنند تا خوش رفتار شوند. اگر شاهد آن هسیم که یک رفتارهایی از مردم سرزده می‌شود از خود مردم چندان به دل نگیریم، زیرا یک احساس نا امنی‌هایی رخ می‌دهد که این چنین عمل می‌کنند.
حجت‎الاسلام بوسلیکی تصریح کرد: نکته دیگر آن است که یک واقعیت تلخ است که متاسفانه شاهد یک جریاناتی بودیم که جالب نبود و باید بیشتر به آن فکر کنیم و آن هم بی‌اعتمادی به رسانه‌های رسمی و ملی بود. یافته‌هایی است که پژوهش و اعلام می‌کنند که مردم اعتماد زیادی به رسانه ملی و رسانه‌های رسمی دارند را باید در کنار شواهدی که دال بر عدم اعتماد بود بگذاریم. اینکه مردم شایعات بی در و پیکر رسانه‌های دیگر و مجازی را به رغم تکذیبیات گسترده رسانه‌های رسمی از جمله در مسئله گورهای دسته جمعی و تعداد بیماران و مرگ میر باور می‌کردند یا حداقل نشر می‌دادند از این نمونه است.
مدیرگروه تربیت پژوهشکده اخلاق و تربیت اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: متاسفانه مصرف الکل صنعتی به جای دارو از موارد عجیبی بود که باید پس از کرونا مورد تحلیل همه‌جانبه و دقیق قرار گیرد و امیدواریم روز چنین تحقیقی در خصوص این کار و رفتار عجیب به دست بیاید.
وی گفت: در برخی از شهرها آمارهای کشته‌های الکل تقلبی بیشتر از کرونا بود. جالب بود که این همه هشدار داده شد که خوردن الکل ربطی سالم شدن در مقابل کرونا ندارد ولی چرا مردم علی رغم هشدار رسانه‌های رسمی اقدام کردند؟ در اینجا باید به مواردی اهمیت دهیم که باعث این بی‌اعتمادی شد و آن را درمان کنیم.
وی افزود: نکته اول اینکه روی آموزش و پرورش متمرکز شویم و نکته دوم اینکه در سطحی که دسترسی داریم و با دانشجویان و خانواده و ... ارتباط داریم سیاست پنجره شکسته را جدی بگیریم یعنی تخلفات کوچک را جدی بگیریم. مثلا اگر دانشجوی ما یک کپی برداری ساده می‌کند نباید از آن به سادگی بگذریم و باید حتما آن را جدی بگیریم زیرا تخلف‌ها از همین نقطه شروع می‌شوند.
استاد حوزه با ذکر این مطلب که یک بخشی از بدرفتاری‌ها به احساس بی‌عدالتی باز می‌گردد، گفت: این بحث تنها بحث کرونا را شامل نمی‌شود که البته مصداق کرونایی هم دارد. وقتی کسی احساس بی‌عدالتی کند یک جوری با یک بدرفتاری و فریب، حق خود را احیا می‌کند. الیوت توریل نظریه خرابکاری را در همین زمینه مطرح می‌کند. یعنی افراد وقتی حس می‌کنند ظلمی به آنها صورت گرفته تلاش می‌کنند که با تقلب شرایط را تغییر دهند.
وی گفت: وقتی فاصله زندگی مردم و مسئولان زیاد شود و مردم حس کنند که این فاصله بسیار زیاده شده است ممکن است این گونه رفتارها گسترده شود. مردم از فاصله خودشان با خودشان چندان ناراحت نمی‌شوند ولی فاصله خود و مسئولان دردناک است. مسئولی که میلیاردها سرمایه دارد شعارهایی در این شرایط سخت می‌دهد که شنیدنش برای مردم دردناک است.
این پژوهشگر افزود: وقتی مردم برای دریافت یک وام ساده این همه مشکل دارند ولی افرادی را می‌بینند که در سالهای گذشته میلیاردها وام گرفته و پس نداده‌اند باید رفتارها و نگرش هایی را از این مردم در نظر داشت.
وی گفت: البته باید در نظر داشت که بی‌عدالتی با احساس بی‌عدالتی فرق می‌کند. وقتی مردم احساس بی‌عدالتی کنند یک جوری زمینه باز می‌شود که با بدرفتاری حق خود را بگیرند.
حجت‌الاسلام بوسیلکی با نقد ازروحیه خودشیفتگی ملی که بعضا در وجود عده‌ای موج می‌زند بیان کرد: برخی ضرب‌المثل‌ها از جمله اینکه هنر نزد ایرانیان است و بس و این گفته که ایرانی‌ها باهوش ترین مردم جهان هستند و... باعث تصوراتی در خصوص خودشیفتگی و خود برترپنداری شده است که با واقعیات سازگار نیست و همین روحیه باعث شده که در گذشته کمتر روی اصلاح خود وقت بگذاریم.
وی افزود: به همین دلیل باید در چنین جلساتی مشکلات جامعه را به شکل مستقل بیان کرد و حتی نباید نگران باشید که یک عده انسان مگس نشان همیشه می‌خواهند روی زخم‌ها بنشینند بخواهند روی بوغ و کرنا کنند و مشکلات را بیان کنند. بگذاریم واقع بین باشیم و خود را ارتقا دهیم. باید از خودشیفتگی فاصله بگیریم.
مسئله «الناس علی دین ملوکهم»
وی در پاسخ به این سوال که روایت الناس علی دین ملوکهم در اینجا چه نقشی ایفا می‌کند هم گفت: اول باید روی مسئله روایی و سندی آن بحث کنیم که آیا اصلا این مسئله یک روایت است یا خیر؟! دوم اینکه چه میزان با واقعیت جوامع هم خوانی دارد. سوم اینکه می‌توانیم این روایت را به شکل دیگری هم ببینیم و اینکه آیا حاکمیت‌ها به تناسب مردم هستند یا مردم به تناسب حاکمیت ها؟ یعنی چقدر مردم روی حاکمیت موثر هستند و حاکمیت چه میزان در رشد اجتماعی موثر است.